Componist Bushra El-Turk over Oum – A Son’s Quest for his Mother
“Het voelen van verbinding met je achtergrond is essentieel voor iedereen”
“Als me gevraagd wordt wat Oum Kalthoum voor mij betekent, is er eigenlijk maar één woord dat in me opkomt: thuis,” vertelt Bushra El-Turk, componist van Oum – A Son’s Quest for his Mother. “Mijn vader luisterde altijd naar haar muziek, bijna alsof hij in een trance verkeerde. Haar liederen verbinden me met mijn kindertijd, met dat gevoel van geborgenheid.”
Met Oum brengt El-Turk een ode aan de legendarische Egyptische zangeres Oum Kalthoum (1898-1975), een icoon in de Arabische wereld en ver daarbuiten. Voor El-Turk is Oum Kalthoum echter meer dan alleen een uitzonderlijke stem of een intrigerende persoonlijkheid. Haar muziek roept beelden op van verloren werelden, van plaatsen die diep in de ziel voortleven.
Libanon
Bushra El-Turk, geboren en getogen in Londen, heeft Libanese wortels. “De muziek van Oum Kalthoum klonk altijd in het appartement van mijn vader in Beiroet, op oude cassettebandjes. Dat appartement had de bombardementen van de burgeroorlog doorstaan. Na de burgeroorlog in Libanon gingen we er elke zomer naartoe. Ik herinner me de verwoeste gebouwen en de eindeloze checkpoints op weg naar het huis van mijn grootmoeder in Zahle. Een groot deel van mijn familie is altijd in Libanon blijven wonen.”
Kenza Koutchoukali
El-Turk vertelt hoe een ontmoeting met regisseur Kenza Koutchoukali het begin vormde voor Oum: “Kenza nodigde me uit om te komen praten en het klikte meteen. We voelen een grote verwantschap met elkaar. We hebben allebei een biculturele achtergrond en we werken allebei in de muziek- en operawereld. Dat schept een band. Wat voor mij ook heel interessantwas: het Amsterdams Andalusisch Orkest (AAO) wilde graag een keer met Kenza werken, en omgekeerd. En sommige musici waarmee ik geregeld samenwerk, spelen ook geregeld in het AAO. Kortom: er waren ontzettend veel herkenningspunten, overeenkomsten en dwarsverbanden. Soms heb je zo’n project waarin alles lijkt te kloppen. Alles in mij riep dat ik het moest doen.”
Zoeken naar een thuis
Samen met Kenza Koutchoukali en het artistieke team heeft El-Turk het concept van de voorstelling ontwikkeld: “We waren het er meteen over eens dat we geen biografisch portret wilden maken van Oum Kalthoum, geen levensloop met hoogte- en dieptepunten. We wilden echt iets nieuws maken over wat zij in diepste wezen representeert voor mensen. Voor onszelf.” El-Turk en Koutchoukali hebben allebei een biculturele achtergrond: de vader van Kenza Koutchoukali kwam uit Algerije, de ouders van Bushra El-Turkuit Libanon. Al pratend kwamen ze op het idee dat de voorstelling in wezen moest gaan over het zoeken naar een thuis. “Dat is essentieel voor iedereen, het voelen van verbinding met je achtergrond,je cultuur. Voor mensen met een biculturele achtergrond is dat extrabelangrijk én extra gecompliceerd.”
Wajdi Mouawad
Koutchoukali was gestuit op het werk van de Libanees-Canadese schrijver en theatermaker Wajdi Mouawad en in het bijzonder op zijn debuutroman Visage retrouvé (2002). Ze zagen allebei meteen de potentie van het verhaal: “Het gaat over Wahab, een jongen van 14 die op een dag het gezicht van zijn moeder niet herkent. Dit vormt de aanleiding voor een zoektocht naar de relatie met zijn moeder, maar ook naar de oorzaak van het trauma dat hij heeft opgelopen toen hij met zijn familie moest vluchten. Hij is iets verloren dat te maken heeft met zijn land van herkomst, met zijn kindertijd, met verloren tederheid. Ik herken dat: de pijn van het verlies en de zoektocht naar een stem diep van binnen.”
Al-Atlal
El-Turk en Koutchoukali besloten een van de meest beroemde liederen van Oum Kalthoum, ‘Al-Atlal’ (‘De ruïnes’), te gebruiken als kernthema voor Oum. “Dat leverde een heldere structuur op. Het lied ‘Al-Atlal’ sprak ons bijzonder aan in conceptueel en muzikaal opzicht. Het is een lied over verlies. Verlies in de liefde, verlies van je land, van levensgeluk.”
Het basisthema van ‘Al-Atlal’ keert door de hele compositie terug, verweven met heel andere muziek. In het werk van El-Turk is de westerse klassieke stem nauw verweven met andere stemmen, uit het Midden-Oosten en Noord-Afrika. “Wat voor mij als componist misschien wel het belangrijkste is, is om anderen een stem te geven,” zegt El-Turk. “Dat doe ik onder meer muzikaal, door ruimte voor improvisatie in te bouwen. Hoe kunnen de musici mijn materiaal op een idiomatische manier versieren, kleuren of bewerken? Voor hen is dat zowel een verrijking als – soms – een uitdaging.”
Compositieproces
Bushra El-Turk heeft tijdens het compositieproces een aantal werksessies gehad met het Amsterdams Andalusisch Orkest, in kleine groepjes: “Het was een feest ommet ze te werken. Voor mij voelt het als ‘thuis’. Ik werk in Londen veel met het fantastische ensemble Zar, dat op soortgelijke wijze werkt. Het zijn geweldige musici, met een grote variëteit aan instrumenten die ik goed ken en graag inzet, niet alleen vanwege hun geluid, maar ook vanwege hun uitstraling. Wat voor mij essentieelis bij zo’n kennismaking met een nieuw orkest, is dat je samen kunt lachen. Dat is het geheim van een goede relatie. Ik heb ze ook gerustgesteld: het is mijn werk om ervoor te zorgen dat het orkest goedklinkt. De bezetting bestaat uit strijkinstrumenten, tokkelinstrumenten, percussie, plus wat vooraf opgenomen elektronica, blaasinstrumenten en een accordeon. Dat instrument heeft zoveel power.”
Grote thema’s
Met dirigent Kanako Abe heeft El-Turk eerder gewerkt, in haar eerdere opera Woman at Point Zero. “Zij is geweldig en het orkest wil dolgraag met haar werken.” Het verhaal wordt verteld door de Nederlandse actrice Nadia Amin. Zij deelt het podium met drie zangeressen: een sopraan, een mezzo en een alt. Zij vertegenwoordigen verschillende kanten van Oum Kalthoum: moederlijk, ondersteunend en confronterend. “Het wordt een bijzondere productie. De grote thema’s van deze tijd zitten er allemaal in: Oum is een coming-of-age-verhaal over het overwinnen van trauma’s, over het (her)ontdekken van je wortels en over de verzoening met een moeder die je dacht te zijn verloren.”
Bushra El-Turk
De Brits-Libanese Bushra El-Turk (1982) componeerde meer dan 60 werken voor concertzaal, podium en kunstinstallaties. Ze werkt samen met musici uit diverse tradities en orkesten als het London Symphony Orchestra en BBC Symphony Orchestra. Ze studeerde compositie aan de Guildhall School en promoveerde in 2017 op de relatie tussen Midden-Oosterse en Westerse klassieke muziek. Met haar opera Woman at Point Zero (2022) won ze meerdere prijzen, waaronder een Ivor Novello Award.
Tekst: Margriet Prinssen
