Messa da Requiem online programmaboek

Castlijst zaterdag 25 februari 2023

Let op, de lijst met de indeling van de dansers is tot op het laatste moment onder voorbehoud.

Erica Horwoord, Yuanyuan Zhang, Riho Sakamoto, Floor Eimers

Emma Mardegan, Chloë Réveillon, Salome Leverashvili, Alexandria Marx, Kira Hilli, Inés Marroquín, Mila Nicolussi Caviglia, Sebia Plantefève-Castryck, Luiza Bertho, Hannah de Klein, Khayla Fitzpatrick, Wendeline Wijkstra, Antonina Tchirpanlieva, Yvonne Slingerland

Jared Wright, James Stout, Jakob Feyferlik

Martin ten Kortenaar, Giovanni Princic, Timothy van Poucke, Daniel Montero Real, Edo Wijnen, Dustin True, Dingkai Bai, Daniel Robert Silva, Davi Ramos, Sem Sjouke, Conor Walmsley, Bela Erlandson, Rafael Valdez, Leo Hepler, Sander Baaij

Toen Christian Spuck in 2013 voor het magazine van Opernhaus Zürich werd gevraagd om een quote te geven over de muziek van Giuseppe Verdi, had hij nooit kunnen bedenken welke verstrekkende gevolgen zijn uitspraak zou hebben. Hij antwoordde namelijk dat het weleens interessant zou kunnen zijn om een werk te choreograferen op Verdi’s muziek. Drie jaar later ging zijn productie van Messa da Requiem in wereldpremière.

Spuck: “Tijdens het creatieproces vroeg ik mezelf continu af waar ik aan was begonnen. Hoe kon ik iets maken wat zou passen bij muziek die op zichzelf al zo mooi en krachtig is dat deze eigenlijk helemaal geen enscenering nodig heeft? Messa da Requiem is niet gemaakt als een opera of een ballet, dus het was helemaal aan ons om te bepalen wat we ermee zouden doen.”

Emotionele impact

Een zodanig grote vrijheid bij het maken van een nieuwe productie gaat gepaard met ingrijpende keuzes: “Bij een werk als dit kun je twee richtingen inslaan: je kunt iets óp de muziek maken – een verhaal met personages – of je kunt abstracte beelden gebruiken om een enscenering te creëren die het publiek helpt de muziek beter te begrijpen.” Spuck koos voor het laatste, met als resultaat een Gesamtkunstwerk voor honderd koorleden, vier zangsolisten en zevenendertig dansers, dat de emotionele impact van de compositie benadrukt en versterkt. “Ik denk dat bijna iedereen die luistert naar Messa da Requiem deze emotionele impact voelt. De muziek raakt je diep in je ziel. Toen ik zelf voor het eerst met het stuk in aanraking kwam – ik was zestien en hoorde het op de radio – was ik er compleet door overdonderd en nam ik het op met een oude cassetterecorder, zodat ik er steeds opnieuw naar kon luisteren. Ik begreep de tekst niet, maar had sterk het gevoel dat de muziek me iets wilde vertellen.”

Helse dreigementen op troostrijke muziek

Het was voor Spuck dan ook belangrijk dat de muziek in zijn productie van Messa da Requiem centraal zou staan. “Deze uitvoering neemt de compositie echt als uitgangspunt en zet deze – zo respectvol mogelijk – om in bewegingen en zestien korte scènes op het toneel. Ik hoop dat de enscenering het publiek nog dichter bij de muziek brengt en dat hierdoor zelfs de mensen die het werk van binnen en buiten kennen, tot nieuwe inzichten komen.” De oorspronkelijke tekst van het Requiem speelde hierbij in veel mindere mate een rol. “Messa da Requiem is van origine een katholieke mis en de tekst is nogal wreed en mensonvriendelijk; je hoort de dreiging van de hel die de mens wacht na de dood. Maar voor mij is dat niet waar het werk over gaat. Verdi was namelijk zelf kritisch over religie en de muziek die hij voor deze mis schreef is in mijn ogen juist heel menselijk. De compositie probeert emoties als woede, verdriet – in het ‘Lacrimosa’ kun je de tranen bijna horen vallen – en wanhoop over te brengen, en biedt tegelijkertijd bescherming en troost. De muziek gaat over ons als mensen en over wat we voelen wanneer we geconfronteerd worden met de dood: de extreemste emotie die je als mens kunt ervaren.”

Het emotionele en troostrijke karakter van de compositie wordt weerspiegeld in de choreografie die Spuck op het Requiem creëerde. “Alle emoties uit de muziek zijn ondergebracht in een abstracte choreografische taal, maar zijn zeker nog te herkennen. Veel bewegingen hebben bijvoorbeeld te maken met elkaar vasthouden en omhelzen, of met vechten tegen pijn.”

Eén wereld

Waar het in coproducties tussen dans en opera vaak voorkomt dat de twee kunstvormen op het toneel uiteindelijk toch van elkaar gescheiden zijn, wil Spuck alle artiesten in Messa da Requiem juist als één groep presenteren. Hij plaatst de zangers en dansers daarom samen op het podium, waarbij het koor behalve vocaal ook erg fysiek actief is en meermaals met de dansers interacteert. “De zangers en dansers vormen één gemeenschap; ze zijn allen mensen die omgaan met een moment van verlies. Het is hierbij belangrijk dat ze geen rol spelen of een uitvergrote emotie proberen over te brengen, maar juist echt zichzelf zijn. Vooral voor operazangers kan dit een uitdaging zijn, omdat zij vaak gewend zijn om een personage te verbeelden. Ik geef hen altijd mee dat ze niet moeten proberen om iets te creëren op de muziek, maar dat ze de muziek moeten presenteren alsof het hun eigen compositie is.”

Samenkomst van gezelschappen

Met zijn Messa da Requiem brengt Spuck behalve de kunstvormen opera en ballet ook de gezelschappen samen die deze kunstvormen uitoefenen. “Opera- en balletgezelschappen werken normaal gesproken vrij parallel, maar in Messa da Requiem ontmoeten ze elkaar. In Zürich was dit destijds een heel bijzondere ervaring. Toen de dansers het koor voor het eerst hoorden zingen, vloeiden er tranen van ontroering. Omgekeerd namen de koorleden tijdens die repetities vrijwel geen pauze, omdat ze wilden blijven kijken hoe de dansers repeteerden. Een van de mooiste dingen hieraan was dat de zangers en dansers elkaar echt leerden kennen, wat heeft geleid tot vriendschappen die nu nog steeds bestaan.”

Bij Nationale Opera & Ballet – waar Messa da Requiem voor het eerst buiten Opernhaus Zürich wordt opgevoerd – hoopt Spuck hetzelfde te bereiken: “Tot nu toe zijn de artiesten en leden van het artistieke team heel enthousiast, dus ik kijk er erg naar uit Messa da Requiem naar Amsterdam te brengen.” Dit betekent echter niet dat de productie van Messa da Requiem in Nationale Opera & Ballet een directe kopie wordt van de oorspronkelijke productie uit Zürich. “Het stuk wordt hier immers uitgevoerd door heel andere zangers en dansers, dus er zullen wat kleine dingen moeten worden aangepast, zodat de artiesten van Nationale Opera & Ballet nog beter tot hun recht komen. Amsterdam krijgt echt een eigen versie van Messa da Requiem.”

Tekst: Rosalie Overing

De Zuid-Koreaanse dirigent Eun Sun Kim wordt geroemd om de expressieve kracht die ze elke noot van de composities op haar lessenaar meegeeft. De New York Times bekroonde haar dan ook niet voor niets tot rijzende ster in de klassieke muziek. Ze heeft een sterke affiniteit met het werk van Giuseppe Verdi, en hoopt in deze uitvoering van zijn Requiem het menselijk drama voelbaar te maken.

Verdi heeft een bijzondere plek in de carrière van Kim. Ze heeft veel van zijn werken al meer dan eens uitgevoerd en streeft ernaar om de schoonheid en kracht van zijn composities zoveel mogelijk recht te doen. Naar eigen zeggen wordt ze zelfs een beetje verliefd op iedere Verdi die ze bestudeert: “Zijn muziek is altijd onlosmakelijk verbonden met het drama dat ook zijn opera’s kenmerkt. Dat prikkelt en fascineert me steeds weer als ik een Verdi-partituur oppak. Ik word er dan altijd aan herinnerd hoe diep zijn genie en vakmanschap eigenlijk ging. Dat zie ik vooral in de details en nuances. Zoals in een rust die hij heel precies tussen bepaalde noten plaatste of waarom hij uitgerekend dat akkoord onder de melodielijn van de sopraan in een zekere maat schreef. Hij deed dit allemaal omwille van het menselijk drama dat hij invoelbaar wilde maken.”

Zoektocht naar verborgen schatten

Het dirigeren van een Verdi is voor Kim een onvermoeibare zoektocht naar verborgen schatten: “Om alles te begrijpen wat de componist heeft geschreven, moet je diep in het materiaal kunnen en vooral willen duiken. Ik bestudeer daarom maandenlang de partituur voordat ik de repetitieruimte binnenstap. Daarnaast doe ik grondig onderzoek naar het leven van een componist en de context van het moment van componeren. Ik doe dit altijd in de moedertaal van de componist. Op deze manier kan ik mezelf onderdompelen in de klanken en ritmes van diens wereld. Zo kom ik dichter bij de dieperliggende lagen van de compositie en kan ik de muziek volledig tot zijn recht laten komen.”

Voor Kim gaat het daarbij niet om een historisch accurate uitvoering van Verdi’s muziek: “Voor mij is een partituur als een brief door de tijd heen. Natuurlijk houd ik me vast aan de indicaties van de muzikale vertelling zoals ik denk dat de componist ze bedoeld heeft, maar muziek is uiteindelijk vooral de kunst van Het Moment. Als dirigent geloof ik dat klassieke muziek zich moet ontwikkelen, zodat ze blijft leven onder de mensen. Want ik verklank weliswaar meesterwerken die soms al eeuwenoud zijn, maar het is ook mijn plicht om dit te doen met het oog op het nu én op een eigen manier.”

De kunst van samen musiceren

Voor Kim is dirigeren de kunst van ‘samen creëren’. Zonder andere musici kan ze immers geen muziek maken. Want waar de musici hun eigen instrument bespelen, vormen zij juist haar instrument: “Ik kan het verhaal alleen via de zangers en het volledige orkest vertellen. Als dirigent ben ik weliswaar degene die een artistieke visie overdraagt, maar zij zijn uiteindelijk degenen die de klank vormen. Het is dus mijn taak om hun creativiteit te stimuleren.”

Als Kim vertelt over het maken van muziek, dan spreekt ze niet van een ‘ik’. Ze kiest er juist voor om te spreken over een ‘wij’ – een manier van denken die zijn oorsprong vindt in haar Koreaanse opvoeding: “In mijn cultuur denken we meer in termen van ‘wij’ dan van ‘ik’ en onze taal weerspiegelt dat. Voor mij is dirigeren daarom bovenal de interactie tussen mensen. De voortdurende zoektocht naar een collectief gevoel van eenheid in de muziek die we op dat moment samen laten klinken is voor mij de schoonheid van het vak.”

Dynamiek en contrast

De kern van Verdi’s Requiem is volgens Kim altijd het vertellen van een verhaal: “Als je de partituur bestudeert dan zie je meteen dat de muziek één grote dramatische vertelling is. Je herkent dit aan de frasering van zijn meeslepende melodieën, de dramatische ritmes en de dynamische contrasten. Wanneer ik Verdi’s Messa da Requiem voor me heb, richt ik me met zoveel mogelijk precisie op die dynamische details. Als we bijvoorbeeld de opening van het Requiem onder de loep nemen, dan zien we dat hij ervoor kiest om zo zacht mogelijk in te zetten. We horen de snaarinstrumenten, maar hun geluid is gedempt. Vervolgens zingen de lagere stemmen van het koor de eerste twee woorden en Verdi instrueert ze om dit sotto voce te zingen, wat fluisterend betekent. Later volgen de hogere stemmen. Zij zingen dezelfde woorden op dezelfde noten en ook hier weer fluisterend. Als alle stemmen vervolgens samen ‘requiem aeternam’ zingen, schrijft Verdi opnieuw sotto voce in de partituur om te benadrukken dat dit echt van belang is. Maar zelfs dat is niet zacht genoeg voor de componist, want hij reduceert het koor vervolgens tot slechts vier sopraanstemmen die de woorden: ‘dona eis domine’ zingen. Hun gezang klinkt haast als gesnik, met pauzes tussen elk woord en een neerwaartse beweging in de noten. De strijkers in het orkest ondersteunen deze stemmen met lange lyrische lijnen en het orkest stopt zelfs even helemaal met spelen, zodat enkel de stemmen de tragiek kunnen verklanken.”

Het contrast met het daaropvolgende onderdeel van het Requiem kan haast niet groter: “Hierin stormt het hele orkest binnen in fortissimo om de dreiging van de Dag des Oordeels te verklanken in het ‘Dies irae’. De lagere stemmen openen opnieuw de dialoog met de musici en niet veel later krijgen zij gezelschap van de hogere stemmen. Het gesnik uit het ‘Introïtus’ is inmiddels geïntensifieerd en veranderd in een schreeuw.”

Het draait uiteindelijk allemaal om hoop

Choreograaf en regisseur Christian Spuck spitst zich in zijn scenische versie van Verdi’s Requiem toe op de universele emoties rondom de broosheid van ons eindige bestaan en de hoop die in ons allen leeft: “Ik vind Spucks enscenering een diep ontroerende interpretatie, die het menselijk drama dat in Verdi’s partituur besloten ligt op buitengewone wijze visualiseert. Doordat Spuck de muziek als het hart van zijn productie heeft omarmd, doet hij in mijn ogen recht aan het genie van de componist. De lichaamstaal van de dansers is zo diepgeworteld in de muziek, waardoor er een perfecte symbiose tussen dans en muziek ontstaat. Dat hij daarnaast de mens die gedreven wordt door de transformatieve kracht van de hoop centraal stelt in zijn interpretatie, vind ik waardevol. Die transformatieve kracht herken ik ook sterk in de muziek als kunstvorm an sich. Want zodra deze vluchtige kunstvorm van Het Moment weg is, blijft die kracht op de een of andere manier doorwerken in je lichaam en in je ziel. En ik streef ernaar om precies die verrijking mee te geven aan ieder individu in het publiek.”

Tekst: Naomi Teekens