Two Queens of (different) Hearts

Donizetti’s beroemde confrontatiescene, en Stuarda’s uithaal in het bijzonder, doet de vraag rijzen wat er zich echt heeft afgespeeld anno 1587: hoe vijandig waren Elisabeth I en Mary Stuart ten opzichte van elkaar, en in welke mate werd hun rivaliteit beïnvloed door hun positie als vrouwelijke machthebbers?

De ‘Virgin Queen’ en haar troon

Stuarda’s uitgespuwde woorden ‘Vil bastarda” zijn meer dan een spitse scheldpartij alleen. Ze refereren immers aan Elisabeths heftige familiegeschiedenis en de invloed daarvan op haar status als politiek heerser. Als dochter uit het tweede huwelijk van Tudorvorst Henry VIII – berucht omwille van zijn vele huwelijken, echtelijke onthoofdingen, scheidingen, en afscheiding van de Katholieke Kerk om dat laatste te bewerkstelligen – ging Elisabeth als een bastaardkind door het leven. De onthoofding van haar moeder Anne Boleyn en Henry VIII’s nietigverklaring van hun huwelijk maakte van Elisabeth immers een onwettige nazaat en, bijgevolg, een illegitieme troonopvolgster. In 1543 vaardigde Henry VIII wel nog de ‘Third Succession Act’ uit, waardoor Elisabeth en haar halfzus Mary Tudor wel weer in de lijn van de troonopvolging terechtkwamen, na hun jongere broer Edward VI.

Elisabeth had een onzekere positie toen ze de troon besteeg: als bastaard, als protestant, maar ook als vrouw.

Op basis daarvan eiste Mary Tudor na de dood van Henry VIII’s enige mannelijke troonopvolger de troon op. Als katholieke nakomeling van Henry VIII’s eerste vrouw Catharina van Aragon, probeerde Mary aan de hand van een vurige protestantenvervolging het katholicisme te herstellen – een politiek bewind dat in de smaak viel bij katholieke, Engelse burgers, die nog niet waren hersteld van het trauma van ‘The Act of Supremacy’, waarmee de monarch tot hoofd van de kerk werd uitgeroepen, en de schande die het huwelijk met de protestantse Anne Boleyn teweegbracht. Toen Elisabeth als enige overlevende Tudor de troon besteeg in 1558, had ze dus een onzekere positie als rijzende monarch: als bastaard, als protestant, maar ook als vrouw.

Het lichaam van een vrouw, het hart van een man

Dat Elisabeth I zo lang regeerde over een koninkrijk dat zich onder haar bewind in een golden age bevond, levert haar wel eens het profiel van een feministische, ‘sterke’ vrouw avant la lettre op. Het klopt dat ze, als vrouwelijke heerser, het hoofd koel moest houden bij heel wat hardnekkige vooroordelen over vrouwen in een machtspositie. Zo schreef de Schotse theoloog John Knox in zijn polemiek First Blast of the Trumpet Against the Monstrous Regiment of Women (1558) dat “to promote a woman to bear rule, superiority, dominion, or empire above any realm, nation, or city” niet alleen ‘repugnant to nature’ is, maar ook “the subversion of good order, of all equity and justice” betekent.

Daarmee haalt hij de mogelijke legitimatie van vrouwelijke heerschappij onderuit, en geeft hij uitdrukking aan de patriarchale samenleving waarin Elisabeth zich een weg moest banen: de goede orde, waarbij mannen de natuurlijke heersers zijn in de private sfeer, wordt in principe verstoord wanneer niet een man, maar wel een vrouw die autoriteit heeft in de publieke sfeer.

‘I may have the body of a weak and feeble woman, but I have the heart and stomach of a king’

Een feministische tegenbeweging die blijk geeft van een onlosmakelijk verband tussen vrouwelijkheid en politieke macht was echter niet Elisabeths beleid. Sterker nog: omdat ze de onzekere positie die haar gender haar opleverde maar al te goed begreep, deed ze vaak expliciet afstand van haar vrouwelijkheid. Haar eerder feminiene hofhouding, gekarakteriseerd door de beoefening van de kunsten en de verheerlijking van schoonheid, compenseerde ze dan ook met wat in de literatuur wel eens ‘politieke androgynie’ wordt genoemd. Zo zou ze in 1588 haar troepen hebben aangevuurd met de woorden: “I may have the body of a weak and feeble woman, but I have the heart and stomach of a king”.

Dat mannelijke hart was ook zichtbaar voor de Europese bevolking, die haar steevast ‘the female Prince’ noemde. Net met die politieke androgynie kon Elisabeth rechtvaardigen waarom ze een huwelijk afzwoer – trouwen betekende immers de troon delen met een mannelijke wederhelft, die volgens de regels van het patriarchaat over haar zou moeten heersen. Op die manier doopte Elisabeth zich om tot de ‘Virgin Queen’ die, dankzij haar mannelijke, regerende hand, niet alleen fysiek en moreel gezien ‘maagd’ was, maar ook in haar politiek: puur van aard.

Clash of the queens

Die puurheid in politiek handelen werd echter op de proef gesteld toen Mary, Queen of Scots, ten tonele verscheen. Mary Stuart belichaamde immers verschillende bedreigingen voor Elisabeths politieke macht. Als katholieke, wettige kleindochter van Margaret Tudor (zus van Henry VIII) werd ze door de rest van katholiek Europa als enige wettige afstammeling van de beruchte Tudorvorst gezien – een legitimatie die in dit geval bij uitzondering wel aan een vrouwelijke monarch werd verleend. Anders dan Elisabeth bleef Mary Stuart trouw aan haar vrouwelijkheid als monarch, waardoor de volksmond haar tot op de dag van vandaag beschrijft als een koningin die regeerde vanuit het hart – een vrouwelijk hart. Ze maakte onstuimige keuzes op liefdesvlak – ze trouwde met de hoofdverdachte van de moord op haar tweede echtgenoot – en liet zo haar politieke macht afbrokkelen tot ze in 1567 werd gedwongen tot troonsafstand.

Toen Stuart daarop bescherming zocht aan het hof van Elisabeth, werd die laatste gekweld door twijfels over Stuarts oprechtheid. Negentien jaar lang werd Mary Stuart in huisarrest gehouden in Fotheringhay Castle in Northamptonshire, vanwege haar mogelijke betrokkenheid bij een complot tegen de Engelse koningin. In het briefverkeer tussen de twee vrouwelijke monarchen gedurende Stuarts ballingschap is geen greintje rivaliteit te bespeuren – de toon blijft vriendelijk, doch afstandelijk – en ook al wordt er vaak aangestuurd op een ontmoeting, die kwam er uiteindelijk nooit. Elisabeths ‘pure’ vriendelijkheid moest echter wijken: in 1587 tekende ze, tegen haar zin en onder druk van haar – mannelijke – raadgevers Queen Mary’s doodvonnis.

Wat door Donizetti werd verwoord, verbeeld en verklankt als een vinnige bitch fight, is dus in feite een historisch machtsspel dat zijn oorsprong vindt bij Elisabeths kinderjaren en eindigt bij Stuarts dood. Het blijft gissen naar de echte reden die de ‘Virgin Queen’ uiteindelijk deed beslissen om haar koninklijke rivale toch te laten onthoofden, maar een persoonlijke vete tussen twee ‘leeuwinnen’ die simpelweg zijn kookpunt bereikte, is het vermoedelijk niet geweest. Het is eerder het ingewikkelde web van gender en macht dat Donizetti’s fantasie, en die van ons allemaal, de vrije loop laat gaan – en dat doet het al eeuwenlang.

De opera Maria Stuarda was in 2023 te zien in Nationale Opera & Ballet.