Bas-bariton Tomasz Konieczny over Boris Godoenov

Tomasz Konieczny beleefde zijn eerste professionele ervaring met de opera Boris Godoenov als jonge zanger, toen hij als lid van het ensemble van Nationaltheater Mannheim de rol van Pimen zong. “Daarvoor had ik Boris Godoenov al regelmatig gehoord omdat het werk in Polen als een van de belangrijkste opera’s geldt. Als jonge jongen droomde ik ervan om ooit deze fantastische rol te kunnen zingen. Het is altijd een van drie Russische rollen geweest die ik absoluut wilde zingen. De andere twee zijn Prins Igor in Borodins opera en Rachmaninoffs Aleko.”

Russische opera is op dit moment voor veel mensen niet onbeladen. Hoe ga je daar als musicus mee om?
“Vooral in Polen is er op het moment zo’n beetje een verbod op Russische muziek. Ik probeer daar wat verandering in te brengen, omdat ik denk dat het niet juist is. Onlangs zong ik een recital met de Liederen en dansen van de dood van Moessorgski en combineerde die met romances van Mykola Lysenko, de aartsvader van de Oekraiense opera en componist van prachtige romantische muziek. Dat zorgde voor een fantastische context en wisselwerking. Aan het einde van het laatste lied had ik zelf kippenvel.” 

En hoe is het om nu de iconische titelrol te zingen in wat door velen als de archetypische Russische opera wordt gezien?
“Ik krijg eigenlijk voortdurend opnieuw kippenvel wanneer ik met Boris bezig ben en de partij zing, met de oorlog in Oekraine die nog steeds voortduurt en de situatie in de wereld. Het is echt een bijzonder sterke compositie, zeker in combinatie met de ongelooflijke krachtige tekst van Poesjkin en wanneer je je bedenkt dat de geschiedenis zich haast herhaalt. Het is alsof Poesjkin de huidige gebeurtenissen heeft beschreven, alsof hij een visioen had van wat er in de wereld zou gaan gebeuren. Dat maakt de opera nog specialer.” 

Welke rol speelt de taal in Boris Godoenov? Het is een van de eerste opera’s waarin een componist prozateksten op muziek zette.
“De tekst, en de taal zelf, is prachtig en leent zich opmerkelijk genoeg erg goed voor zang, ondanks de vele tweeklanken. Ik werk altijd graag met repetitoren die de taal precies beheersen. Voor Boris heb ik veel gewerkt met een ongelooflijk getalenteerde Oekraiense pianist, Taras Hloesjko. Hij is eigenlijk een Puccini-specialist, maar hij heeft me heel veel gevoel voor de taal in de opera gegeven. Wat helpt is dat Boris, in zijn wanen, veel dezelfde tekst zingt. Hij herhaalt als het ware steeds hetzelfde verhaal.” 

Moessorgski stond bekend om zijn muzikale eigenzinnigheid. Hoe horen we dat in de opera? 
“De muziek voelde voor mij altijd heel natuurlijk aan, maar nu ik intensiever met de rol bezig ben, zie ik pas echt in hoe ongelooflijk die is, hoe modern, alsof wat Moessorgski componeerde uit een verdere toekomst kwam. Zijn harmonieën zijn uitzonderlijk, heel anders dan in de Italiaanse traditie, bijvoorbeeld. De Russen waren op dat vlak altijd al vooruitstrevend en Moessorgski lijkt zelfs nog een stap verder te gaan. Wat mij ook opvalt is de manier waarop de orthodoxe koorzang erin verwerkt is, waardoor een bijzonder soort klanktapijt ontstaat samen met de instrumentatie. Wat ook opmerkelijk is aan de opera is hoe nauw de muziek verbonden is met de woorden, met de taal. Daar houd ik erg van, het is ook een van de redenen waarom ik zoveel van Wagner hou, die datzelfde doet in zijn opera’s met zijn zelfgeschreven teksten.” 

Tomasz Konieczny

‘Het is alsof wat Moessorgski componeerde uit de toekomst kwam’

Hoe geeft Moessorgski gestalte aan Boris Godoenov? Wat maakt deze rol zo bijzonder?
“Boris is een heel complexe persoonlijkheid, die je op veel verschillende manieren kunt interpreteren. Je voelt dat hij zich op een of andere manier geroepen voelt, dat hij zich verantwoordelijk voelt voor het land. Maar hij heeft de troon op een illegale, of in ieder geval niet traditionele manier verworven en dat maakt hem onzeker.” “Daarnaast is er die raadselachtige innerlijke wereld van hem en de geesten die hem achtervolgen. Wat mij erg raakt is dat hij zoveel warmte en genegenheid voelt voor zijn kinderen. Misschien komt dat deels voort uit zijn slechte geweten en het feit dat de vorige tsarevitsj, de kleine Dimitri, is overleden. Er wordt nergens expliciet gezegd dat Boris hem heeft vermoord, maar toch komt dat schuldgevoel bij Boris steeds weer naar boven. Ik heb de indruk dat hij dat regeren eigenlijk heel slecht verdraagt, al die politieke intriges, en dat hij veel meer geluk ervaart in zijn privéleven. Het is wat dat betreft zeker geen eenduidig verhaal. In Boris Godoenov zitten voor mij meer vragen dan antwoorden.” 

Boris Godoenov gaat over de tragische ondergang van een getroebleerd iemand, maar de opera plaatst hem ook in een systeem. Hoe moeten we dat zien?
“Het stuk is natuurlijk ongelooflijk politiek geladen. Boris is misschien een familieman, maar hij blijft in zekere zin ook een dictator, iemand die beslist over leven en dood. Wat wij in Oost-Europa heel goed kennen, maar jullie in Nederland waarschijnlijk veel minder, is de status die een bepaalde positie of ambt iemand kan geven. Dat maakt ze tot iemand anders, het kan iemand echt een uitzonderingspositie geven.” “Een tsaar was in Rusland destijds ook een soort god, onbereikbaar, met een enorme afstand tot het normale volk. Moessorgski maakt een interessante stap, want hij laat zien dat Boris, en later ook Dimitri, in zekere zin uit het volk voortkomen. En dat maakt ze kwetsbaar.” 

Wat zou voor jou de centrale boodschap van de opera zijn?
“Arrogantie wordt altijd bestraft, en het je proberen te verheffen boven een ander heeft een prijs. In deze opera betaalt Boris die prijs op een uiterst trieste manier. Ik denk dat Moessorgski de wereld wilde laten zien hoe een dictator als deze aan zijn einde komt.” 

En toch staat aan het einde van de opera de volgende troonpretendent al klaar in de coulissen en bejammert een heilige dwaas het beklagenswaardige lot van Rusland.
“Dat is natuurlijk op en top Russisch, dat doemdenken. Maar we moeten ons ook geen illusies maken. Wanneer iemand als Poetin er niet meer is, staat er een volgende heerser op die nog meer land wil bezitten en nog groter wil worden. Die grenzeloze arrogantie en machtshonger zijn stuitend: een mensenleven betekent voor dat soort lieden niets. In Boris zien we tenminste nog iemand die worstelt met zijn geweten en daar niet overheen kan komen. Dat is voor mij een belangrijk onderscheid: Boris lijdt onder zijn daden. Hij wil dat er een einde komt aan die vreselijke waanvoorstellingen, aan dat knagende geweten. Ik kan me goed voorstellen dat hij door dat onophoudelijke lijden erg vermoeid is en dat hij zijn dood als een soort verlossing ziet, ook al wil hij eigenlijk leven. Daardoor kunnen we hem nog zien als mens, en erbarmen voor hem voelen.” 

Tekst: Benjamin Rous

Boris Godoenov is van 10 t/m 29 juni 2025 te zien in Nationale Opera & Ballet.