‘De wereld is complexer dan goed versus kwaad’

Hoe kwam je op het idee om Der Freischütz te regisseren?

Kirill: “Eigenlijk was het niet mijn idee. In mijn gesprekken met Sophie de Lint zijn we lang op zoek geweest naar de juiste titel. Ik ben geen klassieke operaregisseur, dus niet elke opera is iets voor mij. Ik wil iets kunnen maken dat interessant is, niet alleen voor mezelf, maar ook voor de opera en het operamaken. Een van de uitdagingen van de kunstvorm is dat de muziek de tand des tijds heeft doorstaan, maar dat de verhalen soms erg los staan van de hedendaagse realiteit.
Toen Der Freischütz mij door Sophie en haar team werd voorgesteld, zag ik meteen de mogelijkheden. Ik had al een oude productie van het werk gezien in Stuttgart van Achim Freyer, en ik wist dat de muzikale nummers en de gesproken delen van de opera niet sterk geïntegreerd zijn. Dat maakt het mogelijk om met de opera een andere richting in te slaan, er iets heel anders mee te doen, met behoud van Webers fantastische muziek.”

Daniil: “Omdat Der Freischütz een Singspiel is, lijkt de opera in sommige opzichten meer op een musical dan op een opera. In opera zijn muziek en tekst van begin tot eind voortdurend nauw met elkaar verweven. In Der Freischütz is dat niet het geval, wat je ruimte geeft om de dramaturgie van het stuk te veranderen.”
 

Wat waren voor jullie belangrijke thema’s in Der Freischütz?

Kirill: “Het verhaal van Max, Kaspar, Agathe en de andere personages is op zich goed, maar de morele boodschap van het werk over goed en kwaad voelt vanuit een hedendaags standpunt wel erg naïef. We weten nu dat het kwaad kan overwinnen, dat goed zijn niet altijd in je voordeel kan werken, en dat echt kwaad kan bestaan achter een masker van goedheid. De mens is niet louter goed of slecht en keuzes zijn niet zo eenduidig. De wereld is vele malen complexer.”

Daniil: “In de opera zien we die complexiteit al heel duidelijk in het personage van Max: hij is onzeker en wanhopig, wat hem in zekere zin heel modern maakt. Hij is niet goed of slecht, maar beweegt zich langs een spectrum. Dit geldt niet voor de andere personages in de oorspronkelijke opera: Agathe is puur goedaardig, bijna een engelachtig wezen en Kaspar is volledig gecorrumpeerd door het kwaad.”
 

Hoe kwamen jullie op het idee om Der Freischütz in de wereld van de opera te plaatsen? Om er een opera over opera van te maken?

Kirill: “Der Freischütz heeft een grote invloed gehad op componisten die na Weber kwamen. Het heeft een belangrijke plaats in de operageschiedenis. Dus begon ik na te denken over opera zelf. Niet alleen over de kunstvorm, maar ook over opera als ‘business’ en de inspanning die opera kost. Honderden professionals komen samen in de bak, in de coulissen, op het toneel om iets te creëren dat heel fragiel is; iets buitengewoons dat alleen bestaat in het moment en verdwijnt als het doek valt. Ik begon overeenkomsten te zien tussen de wereld van Der Freischütz en de wereld van de opera. Mensen die het in de opera willen maken, wijden hun leven aan de kunstvorm. Het is als een monster: het vreet tijd en energie, en vraagt veel offers. Daarom spelen geloof, traditie en bijgeloof ook een heel belangrijke rol in de opera. Het is een manier om toch te proberen je omgeving te beheersen.”

Daniil: “Net als jagers die hun doel moeten raken, moeten operazangers hun noten raken. Als ze dat niet doen, riskeren ze veel te verliezen, net als Max.”

Kirill: “Het orkest of zelfs de opera als geheel kun je vergelijken met het bos: een wereld die je omringt, die bedreigend en troostend tegelijk kan zijn.” “En de dirigent heeft iets weg van Samiel, de duivelse bovennatuurlijke figuur in Der Freischütz, die aan de touwtjes trekt. Hij bepaalt wie een rol krijgt, wie een plek in de schijnwerpers verdient, en wie niet. Artiesten willen hem behagen, bij hem in de gunst komen. Hij heeft de macht om zangers te laten slagen of mislukken. Daarom wordt de gesproken rol van Samiel vertolkt door niemand minder dan onze echte dirigent, Patrick Hahn.”
 

Jullie hebben ook een personage toegevoegd, The Red One. Welk doel dient hij?

Kirill: “The Red One is een soort schakel tussen het podium en het publiek. In zekere zin is zijn doel om als een soort verteller te verduidelijken wat er gebeurt. Hij verbindt het oorspronkelijke verhaal van de opera en de muziek van Weber met onze nieuwe plot. Maar hij is er niet alleen om uitleg te geven; hij lokt ook reacties uit bij de andere personages.”
“Hij is overigens niet de enige die de zogenaamde vierde wand doorbreekt. De personages doen dat ook in korte gesproken monologen, waarin ze zich rechtstreeks tot het publiek richten. In deze monologen delen ze zeer persoonlijke, intieme dingen. Deze monologen hebben we gebaseerd op echte ervaringen van zangers. Ik zou zeggen dat bijna zeventig procent ervan waargebeurd is.”
 

Maar je speelt ook met clichés van operazangers, nietwaar?

Kirill: “Natuurlijk doe ik dat. Als mensen hebben we cliché-ideeën over vrijwel alles. Die zitten diep in ons ingebakken. Dus begin ik vanuit het cliché, en creëer van daaruit door en door moderne en complexe personages. Ik zorg er alleen voor dat ik dat als het ware druppelsgewijs doe.”
 

Hoe maak je van een personage als Agathe een complex en modern karakter?

Daniil: “In de Duitse opera van de vroege negentiende zien we wel vaker het ideaalbeeld van de vrouw als kinderlijk, naïef en puur. Dat is wat Agathe belichaamt.”

Kirill: “Dat komt op ons tegenwoordig heel passief over, maar in Webers opera is Agathe eigenlijk sterker dan Max. Zij is standvastig in haar geloof, goedheid en vroomheid, terwijl Max zich laat verleiden door duistere machten. Hoe breng je die kracht van het personage over op een modern publiek en hoe maak je haar herkenbaar? We besloten vast te houden aan het sterke geloof van het personage, maar haar religie te veranderen: onze Agathe gelooft in muziek en ze doet alles wat in haar ogen goed is om de muziek en haar carrière te dienen.”
 

Waarom hebben jullie gekozen voor één zanger voor de rollen van Kilian en Ottokar en één voor de rollen van Kaspar en de Eremit?

Kirill: “Omdat de personages twee kanten van dezelfde medaille vertegenwoordigen: Kilian is een eenvoudige boerenjongen met veel geluk, terwijl Ottokar een koning is. In het geval van Kaspar en de Eremit, hebben we puur kwaad en puur goed.”

Daniil: “De rollen vragen om een vergelijkbaar stemtype, dus gelukkig is het voor de zangers ook mogelijk om deze rollen te combineren.”
 

Hoewel ze twee kanten van dezelfde medaille vertegenwoordigen en door een en dezelfde zanger worden vertolkt, zijn Kaspar en de Eremit in jullie productie ook verschillende personages.

Kirill: “Kaspar is bij ons iemand die begonnen is als zanger in het koor en opgeklommen is tot solist, natuurlijk met steun van Samiel, de dirigent. De Eremit speelt een andere rol. Het oorspronkelijke verhaal van Der Freischütz van Johann August Apel, dat Weber en zijn librettist bewerkten, is heel pessimistisch: Agathe sterft, Max wordt gek. Alles en iedereen wordt vernietigd. Webers opera heeft een happy end, dat wordt bewerkstelligd door de Eremit, die als een deus-ex-machina verschijnt om de afloop te manipuleren. Wij stelden onszelf de vraag: wie heeft in de operawereld uiteindelijk de macht die de Eremit heeft? Intendanten, zangers, regisseurs, musici? Nee. Het is het publiek. De mensen die kaartjes kopen. Zij zijn degenen die beslissen of ze iets willen zien of niet. Dus is de Eremit bij ons iemand uit het publiek.”
 

Naast de muziek van Weber hebben jullie ook muziek verwerkt uit The Black Rider van Tom Waits, een muziektheaterstuk dat in 1990 in première ging, met teksten van William S. Burroughs en geregisseerd door Robert Wilson. Waarom?

Kirill: “The Black Rider vertelt hetzelfde verhaal als Webers opera, over dezelfde personages, maar met een groot gevoel voor ironie. Dat was voor mij een belangrijke reden om muziek uit The Black Rider op te nemen. Voor ons, mensen die in de eenentwintigste eeuw leven, is humor een cruciaal wapen om ons de dingen scherper te laten zien. Het schept een zekere kritische afstand.” 

Daniil: “We hebben heel zorgvuldig gezocht naar de juiste plek voor de juiste muziek. We hadden een lange lijst met favorieten, maar er was veel dat niet paste. Wat we nu hebben zijn drie nummers, één in elke akte, die passen bij het dramatische en muzikale moment.”
 

Hoe verhoudt deze productie zich uiteindelijk tot de oorspronkelijke opera?

Kirill: “We gaan radicaal te werk, maar we zijn niet een volstrekt willekeurige richting ingeslagen. Wat we doen is het toevoegen van nieuwe lagen aan wat er in zekere zin al was in het origineel. Op basis van de personages en de handeling die er al was, bouwen we verder.”