‘Sjostakovitsj was een echte humanist’
Tekst: Astrid van Leeuwen
"Dit ballet is mijn manier om te dealen met alles wat zich in de twintigste eeuw in mijn geboorteland heeft afgespeeld én met het Rusland van vandaag", zegt Alexei Ratmansky over zijn Shostakovich Trilogy (2017). "Maar naast wat ik persoonlijk voel en alles wat Sjostakovitsj’ muziek mij zegt, wilde ik evenzeer de kwaliteiten etaleren van de fantastische dansers voor wie ik dit drieluik oorspronkelijk maakte."
“Sjostakovitsj was de eerste componist die ik ontdekte”, vertelt Alexei Ratmansky, in 1968 geboren in wat toen nog Leningrad heette. “Als tiener werd ik mij, tijdens de muzieklessen op school, gaandeweg bewust van waar ik wel en niet van hield. Ik was elke keer weer verbluft door de vele lagen die ik in Sjostakovitsj’ muziek ontdekte en daarbij vreselijk trots op het feit dat ik mijn eigen persoonlijke voorkeuren aan het ontwikkelen was.”
‘‘Elk nieuw stuk dat ik hoorde, bracht me in een staat van opwinding’’
Zijn liefde voor de Russische componist was, zegt hij, een tijdlang ronduit een obsessie. “Elk nieuw stuk dat ik hoorde, bracht me in een staat van opwinding. Ik wist toen al – ik was 15, 16 jaar – dat ik choreograaf wilde worden en toen het zover was, heb ik zeven, acht jaar lang alleen zíjn muziek gebruikt; alle composities die ik als tiener had ontdekt. Sjostakovitsj wees mij de weg. Ik wist als jonge maker niet precies wat bij mij paste of niet, ik ontdekte mijzelf – als mens en als choreograaf – door zijn muziek.”
“Mijn schooleindexamen vond plaats rond de tijd dat het ijzeren gordijn werd neergehaald. Het leek een verandering voor de eeuwigheid te zijn, wat een overweldigend gevoel van nieuwe mogelijkheden en kansen gaf, maar tegelijkertijd was het ook een verwarrende, onduidelijke tijd. Er werd zoveel propaganda op ons afgevuurd. Wat was waar en wat niet? Ik ontdekte die waarheid in Sjostakovitsj’ muziek. Ook al werd deze al decennia eerder geschreven, zijn muziek gaf mij de antwoorden die ik zocht.”
GEVOELSKUNSTENAAR
Ratmansky’s oorspronkelijke idee voor Shostakovich Trilogy was dat hij een abstract avondvullend werk wilde maken. “In de lijn van George Balanchines drieluik Jewels: drie balletten zonder plot die samen een eenheid vormen.” Tegelijkertijd zegt hij: “Deze productie omvat alles wat ik te zeggen heb over Sjostakovitsj.”
Hoe hij de controversiële componist en zijn muziek ziet? “Je kunt geen woorden aan zijn muziek geven. Dat zou banaal zijn. Zoiets werkt op een andere manier: zijn muziek handelt over emoties, intuïtie, zintuiglijke indrukken, instincten. Ik denk dat Sjostakovitsj een gekweld mens was. Alle verhalen die over hem de ronde doen, kunnen zowel getuigenissen zijn van het een als van het ander: dan wel dat hij een heimelijke dissident was dan wel een overtuigd communist. Zijn wezen is niet in simpele bewoordingen te beschrijven, het is allemaal veel complexer. Hij was een erkend genie, bewonderd in heel de wereld. Hij maakte deel uit van een nieuw land, maar toen de wereld veranderde, begon het geloof in hem te wankelen en werden vrienden van hem van de ene op de andere dag bedreigd. Die vriendenkring was afhankelijk van hem, de positie die hij innam kon levensbepalend voor hen zijn. Dus wie zijn wij om te oordelen? Wij hebben nooit geleefd in die omstandigheden. Hij was hoe dan ook een gevoelskunstenaar, een man die de tijd waarin hij leefde portretteerde. Het feit dat hij voor zijn veiligheid en die van anderen muziek in opdracht van de Sovjetautoriteiten moest schrijven, verandert daar niets aan.”
Alexei Ratmansky over zijn Shostakovich Trilogy
ONDERDRUKTEN
Ratmansky koos voor zijn Shostakovich Trilogy drie werken van de Russische componist, die hij tijdens ons gesprek in vogelvlucht beschrijft. “Zijn Negende Symfonie, die ik gebruikt heb voor het openingsdeel, moest – zo luidde de opdracht van de autoriteiten – de Russische triomf over het naziregime tot uiting brengen. Maar Sjostakovitsj kwam uiteindelijk met een ironisch en licht stuk op de proppen. Hij werd ervan beschuldigd een formalist te zijn en de symfonie werd gedurende zeven jaar in de ban gedaan. Sjostakovitsj stond bij het componeren onder enorme druk: hoe kon hij de triomf van de Sovjetunie in muziek verbeelden, terwijl hij als kunstenaar vooral de noodzaak voelde om de gevoelens van de onderdrukten te symboliseren? Dat dat laatste hem drijft, kun je in al zijn muziek voelen.”
“Voor het middendeel heb ik Sjostakovitsj’ Kamersymfonie gekozen, een strijkorkestversie van zijn Achtste Strijkkwartet. Het is een van zijn meest persoonlijke stukken. Hij schreef het kort nadat hij – gedwongen of niet – lid werd van de communistische partij. Het was voor hem een groot emotioneel trauma dat hij dat niet had kunnen weerstaan.”
“Het slotdeel van mijn choreografie is gezet op het Eerste Pianoconcert, een vroeg werk, geschreven in de tijd dat Sjostakovitsj nog ‘up and coming’ was, een geniaal kunstenaar die – als je naar zijn muziek uit die tijd luistert – bijna letterlijk vloog. Een moedig man ook, die dan nog denkt dat hij opgewassen is tegen de druk van de Sovjetautoriteiten.”
ENORM RISICO
Woorden geven aan hoe hij de drie composities in dans vertaald heeft, wil Ratmansky liever niet. “Dat zou banaal zijn. Ik wil het liefst dat mensen hun eigen interpretatie aan de productie geven. Ze hoeven mijn verhaal niet te horen.” Hoewel hij opmerkt dat het middendeel van zijn drieluik door de dramatiek en de theatraliteit van de muziek ‘meer verhalend’ is dan de andere twee delen, is hij eigenlijk afkerig van het onderscheid tussen verhalende en niet-verhalende. “Het is een dunne scheidslijn tussen beide. Ik geloof niet in puur abstract ballet. Ook niet in puur abstracte schilderijen: elke kleur en vorm brengen weer een andere emotie teweeg. Zo is het met het menselijk lichaam ook. Zet een man en vrouw op het toneel en je hebt al een verhaal, zo zeiden George Balanchine en Hans van Manen eerder ook al.”
‘‘Ik geloof niet in puur abstract ballet. Ook niet in puur abstracte schilderijen: elke kleur en vorm brengen weer een andere emotie teweeg’’
Zijn trilogie was voor American Ballet Theatre, waar de productie in 2014 in première ging, een enorm risico, zegt hij. “Doorgaans worden voor het lenteseizoen in de Metropolitan Opera de bekende avondvullende klassiekers gekozen. Dit was een volstrekt nieuwe, onbekende titel.” Dat de productie niettemin een regelrechte hit werd, is, zegt hij lachend, vooral aan de fantastische danserscast te danken. “Ik wilde hen volop laten schitteren. Dus ja, ook als je niets van Sjostakovitsj of de situatie in Rusland weet, kun je genieten van de architectuur, vormen en contrasten van de choreografie, of je maakt er, als gezegd, je eigen verhaal bij.”
PERSOONLIJKE UITDAGING
Amerikaanse critici noemden Shostakovich Trilogy Ratmansky’s meest persoonlijke choreografie tot nu toe is, maar daarin gaat hij zelf niet meteen volmondig mee. “Mijn taal is Russisch, ik heb een Russische balletopleiding gehad, ik koester mijn achtergrond. Ieder ballet zegt iets over mij. Maar ik spreek niet over mezelf. Ik probeer mezelf onder te dompelen in een wereld, in dit geval een wereld van muziek en al haar complexiteit. Om daaraan uiting te geven, moest ik ook veel choreografische oplossingen verzinnen. In die zin is het creëren van een dergelijk drieluik ook gewoon een kwestie van vakmanschap. Een grote persoonlijke uitdaging bovendien, want meestal vertrek ik als choreograaf vanuit een verhaal.”
Maar even later zegt hij: “Ik denk wel dat dit ballet mijn manier is om te dealen met alles wat zich in de twintigste eeuw in mijn geboorteland heeft afgespeeld én met het Rusland van vandaag. Ik ben op mijn vierentwintigste naar Canada verhuisd en heb er inmiddels heel wat jaren in het Westen opzitten, maar ik blijf Russische muziek gebruiken. Mijn familie woont in Oekraïne, ik heb er zelf ook een belangrijk deel van mijn leven gewoond. Vroeger waren wij – Rusland en Oekraïne – één. Nu staan de twee landen als vijanden tegenover elkaar. Als ik op Facebook kijk, staat een deel van mijn vrienden aan de ene kant en een deel aan de andere kant. Dat is ongelooflijk pijnlijk. Zeker wanneer je bedenkt dat de situatie honderd jaar geleden vergelijkbaar was: toen de broeders uit ‘wit Rusland’ (de aanhangers van de tsaar – red.) en ‘rood Rusland’ elkaar bevochten.”
HOOP
“Ik herinner me nog zó goed het overweldigende gevoel van hoop en verwachting na de val van de Sovjetunie. De economie lag op zijn gat, er was geen eten te krijgen, maar mensen spraken weer als mensen, verboden boeken werden weer gepubliceerd. Ik vind het dan ook in- en intriest om te zien dat Rusland steeds verder teruggetrokken wordt in zijn verleden, dat ik weer dezelfde retoriek hoor als in mijn schooltijd, dat de oude middelen om mensen te manipuleren weer van stal worden gehaald.”
‘‘Hij was een humanist van de hoogste orde, zijn muziek gaf mensen handvatten om de ontwikkelingen in de samenleving te duiden’’
“In Sjostakovitsj’ muziek klinkt de tijd en situatie door waarin zij is geschreven. Hij was een humanist van de hoogste orde, zijn muziek gaf mensen handvatten om de ontwikkelingen in de samenleving te duiden. Ik hoop vurig dat er ook vandaag de dag kunstenaars zijn die in staat zijn om dat te bewerkstelligen. Ik weet niet of ik het kan… Maar”, zegt hij bijna verontschuldigend, “het is ook belangrijk dat er kunstenaars zijn die iets over het verleden kunnen zeggen. Want uiteindelijk zijn de meeste ontwikkelingen, krachten en zwaktes van alle tijden. De mens blijft nu eenmaal toch wie hij is.”
Dit artikel werd eerder gepubliceerd in het luxe programmaboek van Shostakovich Trilogy (2016 / 2017).