Mozart is en blijft modern

Tekst: Thiemo Wind

Voor zijn hedendaagse regie van Mozarts opera La clemenza di Tito paste regisseur Peter Sellars samen met dirigent Theodor Currentzis de 'originele' partituur aan. De opera is een coproductie van de Salzburger Festspiele, De Nationale Opera in Amsterdam en de Deutsche Oper in Berlijn. Met dirigent Teodor Currentzis hebben de producenten een equipe in huis gehaald die niet onomstreden is. “Mozarts muziek zit vol verrassingen!”

In dit artikel lees je over de ontstaansgeschiedenis van Mozarts opera, over de muzikale aanpassingen die Sellars en Currentzis hebben gemaakt, en over hoe deze actualisering door het publiek wordt ontvangen. 

Goedmaker

Mozart zal La clemenza di Tito hebben ervaren als een goedmaker. In oktober 1790 was hij hoopvol gestemd naar Frankfurt afgereisd voor de kroning van Leopold, die zijn overleden broer Joseph II opvolgde als keizer. De reis bracht hem niets dan teleurstelling. Krap een jaar later werd dezelfde Leopold in Praag gekroond tot koning van Bohemen. Het parlement aldaar gaf Domenico Guardasoni, directeur van de Italiaanse opera in Praag, de opdracht een operaproductie voor te bereiden die 6 september 1791 in première moest gaan, op de avond van de kroningsdag.

‘Metastasio’s libretto was al ruim een halve eeuw oud en door meer dan zestig (!) componisten op muziek gezet’

Of het een gloednieuw werk zou worden of een nieuwe toonzetting van Metastasio’s ruimschoots beproefde libretto La clemenza di Tito mocht hij zelf bepalen. Metastasio’s libretto was al ruim een halve eeuw oud en door meer dan zestig (!) componisten op muziek gezet, onder wie Caldara (1734), Hasse (1735), Gluck (1752), Jommelli (1753), Traetta (1769) en Sarti (1771). Guardasoni toog naar Wenen, ging op bezoek bij de dichter Caterino Mazzolà en kwam voor de muziek uiteindelijk bij Mozart uit. Ze kenden elkaar. In 1787 was Mozarts Don Giovanni in Praag in wereldpremière gebracht door Guardasoni’s gezelschap.

Opfrisbeurt

La clemenza di Tito is het toonbeeld van een opera seria, een serieuze opera. Na een reeks verwikkelingen en een poging om Tito te vermoorden, schenkt deze Romeinse keizer iedereen vergiffenis. Mazzolà zou Mestastasio’s libretto flink opschudden, op instigatie van Mozart die een fijn ontwikkelde neus had voor dramaturgie. Zijsporen konden geschrapt, drie aktes werden er twee. De starre aaneenrijging van recitatieven en aria’s kreeg een opfrisbeurt door de introductie van duetten, trio’s en ensemblefinales.

‘De starre aaneenrijging van recitatieven en aria’s kreeg een opfrisbeurt door de introductie van duetten, trio’s en ensemblefinales’

Van Metastasio’s ariateksten, vijfentwintig stuks, bleven er niet meer dan zeven gehandhaafd. Toen Mozart het eindresultaat in zijn werkencatalogus inschreef, noemde hij het een ‘opera seria… teruggebracht tot een ware opera door Signore Mazzolà’. Hij had maar weinig tijd om zijn opera te componeren, minder dan twee maanden.

De première vond volgens planning plaats op 6 september, in hetzelfde theater waar vier jaar eerder Don Giovanni met succes in première was gegaan. Praag was de enige stad waar Mozarts muziek tijdens zijn leven naar waarde werd geschat. Het ‘Statentheater’ waar de première plaatsvond, bestaat overigens nog steeds; Miloš Forman filmde er de operascènes voor Amadeus.

Actualisering, toen en nu

De wereldpremière van La clemenza gaf een actualisering te zien die de toeschouwers niet onberoerd zal hebben gelaten, de net gekroonde Leopold wel het minst. De personages op het toneel droegen geen Romeins-archaïsche kostuums maar zagen er net zo uit als de dames en heren in de zaal. Het gevaar van een moord op de koning was in het echt allerminst denkbeeldig. Bohemen was politiek-maatschappelijk een kruitvat en in Frankrijk was de Revolutie in volle gang.

Actualisering in het operabedrijf, dan moet je net Peter Sellars hebben. De Amerikaanse regisseur is er bedreven in als geen ander. 

Meer weten over Peter Sellars? Lees dit diepgravende interview!

Dertig jaar geleden situeerde hij Mozarts Le nozze di Figaro, over de grijpgeile grab them-graaf Almaviva, in de Trump Tower. Achteraf was dat niet slecht gevonden. In het programmaboek heeft hij deze keer zelfs de synopsis grondig herschreven. Tito is hier een heerser die zijn rijk voor vluchtelingen heeft geopend en in het vluchtelingenkamp Sexto en Servilia in zijn eigen familie opneemt. Dan begint het te broeien, zodanig dat Sexto zich tot een terrorist ontwikkelt. Terwijl hij zijn bomgordel omgespt, klinken Mozarts Adagio en fuga in c-klein, KV 546.

Theodor Currentzis

Sellars en dirigent Theodor Currentzis hebben ook de partituur gepimpt, na er eerst iets uit te halen. Omdat Mozart zo weinig tijd had, liet hij het componeren van de recitatieven over aan zijn leerling Franz Xaver Süßmayr, dezelfde die na zijn dood een voltooiing zou realiseren van het Requiem. Sellars: "Onze eerste stap in de richting van een echte Mozart-opera was ons van recitatieven te ontdoen."

‘Onze eerste stap in de richting van een echte Mozart-opera was ons van recitatieven te ontdoen’

Even zo vrolijk plaatsten ze er her en der fragmenten Mozart voor terug, niet alleen zijn Adagio en fuga. In hun visie is Tito bij de aanslag gewond geraakt en aan het eind van de opera sterft hij. Na het stralende slotakkoord in C-groot schakelt de voorstelling over naar c-klein als tot besluit de Maurerische Trauermusik KV 477 haar intrede doet. Currentzis: "Alles wat we hier aan muziek toevoegen, doen we met het grootst mogelijke respect en met de grootst mogelijke liefde jegens de componist."

Vriend en vijand

Deze Clemenza is een coproductie van de Salzburger Festspiele, De Nationale Opera in Amsterdam en de Deutsche Oper in Berlijn. Met Teodor Currentzis en zijn musicAeterna hebben de producenten een equipe in huis gehaald die bepaald niet onomstreden is. Waar de ene muziekliefhebber idolaat is van hun uitgesproken muzikale benadering, reageert de ander met afschuw. Veel gradaties zitten er niet tussen.

In de vaststelling dat hun Mozart veelal anders dan anders klinkt, zullen vriend en vijand elkaar kunnen vinden. Veel gehoord compliment: niemand is zo enthousiast als Currentzis. Veel gehoorde klacht: hij slaat vaak door en zoomt met zijn dadendrang hinderlijk in op details.

Zelf ontkent Currentzis die eindeloze fascinatie voor het detail en het moment allerminst. Toen hij aan Mozarts Requiem begon, maakte hij een partituur met op elke pagina één maat, om zo het contrapunt te kunnen doorgronden. "Mozarts muziek zit vol verrassingen," vindt hij. "Het lukt hem actueel en jong te blijven, zijn werken zijn en blijven modern."

‘Het lukt Mozart actueel en jong te blijven, zijn werken zijn en blijven modern’

Currentzis helpt de opwinding met graagte door weinig idiomatisch te duwen en te trekken aan het tempo. Wie zich er een beeld van wil vormen, kan op YouTube een van de Salzburgse opvoeringen beluisteren. De ouverture is meteen een mallemolen. Aan levendige ervaringen zal het de Amsterdamse operabezoekers niet ontbreken. Omwille van de energie laat Currentzis zijn orkestmusici staande spelen, de cellisten vanzelfsprekend uitgezonderd. De lengte van een Mozart-opera is voor hem geen reden om erbij te gaan zitten. “Wij zijn slaven, spirituele atleten van de muziek!”

 

Dit artikel werd eerder gepubliceerd in Odeon 110.