Eliogabalo: een liederlijke keizer

Romeinse normen en waarden

Dat Heliogabalus de cultus van Elagabal mee naar Rome bracht, was op zich geen probleem. Er werden in die ruimdenkende stad zoveel goden aanbeden dat er makkelijk nog eentje bij kon. Maar met het plaatsen van 'zijn' zonnegod boven de oppergod Jupiter ging Heliogabalus te ver. Elagabal kreeg een grote, nieuwe tempel op de Palatinus. Tijdens buitenissige offerplechtigheden hulde Heliogabalus zich in 'oosterse' gewaden en voerde wulpse dansen uit, wat velen afkeurden als een keizer onwaardig.

‘Er werden in die ruimdenkende stad zoveel goden aanbeden dat er makkelijk nog eentje bij kon’

Op een serieuze manier het rijk besturen had veel minder zijn belangstelling. Stap voor stap bewerkstelligde hij zijn eigen ondergang. Voor de oude Romeinse normen en waarden had hij geen enkel ontzag. Zo schoffeerde hij de hele samenleving door zijn echtgenote Julia Paula te verstoten en te trouwen met Aquilia Severa, als maagdelijke opperpriesteres van de godin Vesta hét nationale symbool van de kuisheid. Op aandringen van zijn grootmoeder scheidde hij na enkele maanden al weer van haar.

Seksleven

Het is lastig om waarheid en verzinsel te scheiden in de biografie van Heliogabalus. Nadat de senaat zijn nagedachtenis officieel had vervloekt − de zogeheten damnatio memoriae − droegen schrijvers als Cassius Dio, Herodianus en Aelius Lampridius (in zijn Vita Heliogabali uit de verzameling Historia Augusta) met veel sappige verhalen bij aan het postuum belasteren van de verafschuwde heerser. Het meest naar voren springen hierin zijn verwijfdheid, spilzucht en wreedheid, maar bovenal zijn − zelfs voor de toch niet preuts aangelegde Romeinen − al te woeste seksleven.

‘Zijn naaste adviseurs selecteerde hij niet vanwege hun deskundigheid maar om hun grote geslachtsdelen’

Van stoere mannen kon deze mooie jongen niet genoeg krijgen, aldus genoemde bronnen. Zijn naaste adviseurs selecteerde hij niet vanwege hun deskundigheid maar om hun grote geslachtsdelen. Hij zou de 'echtgenote' geworden zijn van de wagenmenner Hierocles en een affaire hebben gehad met de atleet Zoticus − die in de opera Eliogabalo opduikt als de vertrouweling en favoriet Zotico.

De maat vol

Heliogabalus liet zijn moeder plaatsnemen in de senaat en stelde daarnaast een vrouwensenaat in, die zich bezighield met 'gewichtige' kwesties op het gebied van mode en etiquette. Beroemd is het verhaal van de 'grap' met de bloemblaadjes die hij uit het plafond liet neerdalen op de gasten van een banket, waarbij velen door verstikking stierven.

Wat zijn einde versnelde, waren twee mislukte moordpogingen op zijn neef Alexander, nadat hij deze (met tegenzin) had aangewezen als zijn erfgenaam en opvolger. Alexander was zeer populair bij de pretoriaanse garde, voor wie de maat inmiddels vol was. Of zij Heliogabalus en zijn moeder spontaan lynchten, of volgens plan, blijft onduidelijk. Zijn lijk werd door de straten gesleept en in de Tiber gesmeten.

Inspiratiebron

De kleurrijke figuur Heliogabalus heeft talrijke kunstenaars uit latere tijden geïnspireerd. Auteur Martijn Icks geeft daarvan in zijn boeiende boek Heliogabalus − een denkbeeldige biografie een uitgebreid overzicht. Enkele voorbeelden daaruit: de toneelstukken Bassianus Varius Heliogabalus, of de uitterste [sic] proef der standvastige liefde van Gysbert Tysens (1720), Irydjon van Zygmunt Krasinski (1836), Héliogabale van Auguste Villeroy (1902), Elagabalus van Martin Duberman (1972), Heliogabalus, a Love Story van Sky Gilbert (2002) en Heliogabalus van Fanny & Alexander (2006); romans als L'Agonie van Jean Lombard (1888), De berg van licht van Louis Couperus (1905-1906), Child of the Sun van Lance Horner en Kyle Onstott (1966) en Le Scandaleux Héliogabale, empereur, prêtre et pornocrate van Emma Locatelli (2006). Een bekend schilderij van Lawrence Alma-Tadema, The Roses of Heliogabalus (1888), laat het banket met de regen van bloemblaadjes zien.

Cavalli versus Boretti

En dan is er de opera Eliogabalo van Francesco Cavalli, op een libretto van Aurelio Aureli en een anonieme auteur (1667). Wat paste er beter in een Venetiaans carnavalsseizoen dan een opera over deze liederlijke keizer, voor wie het leven één groot carnaval was? Helaas kwam het niet tot een uitvoering. In plaats van het werk van de gevierde Cavalli werd een 'softere' versie gepresenteerd, nog steeds met medewerking van Aureli maar met muziek van de jonge Giovanni Antonio Boretti.

Cavalli's Eliogabalo bleef drie eeuwen onuitgevoerd, totdat het Teatro San Domenico in Crema deze in 1999 ensceneerde. Voor het vervangen van Cavalli door Boretti zijn diverse oorzaken te bedenken. Sommigen opperen dat de muziek van de inmiddels 65-jarige componist ouderwets zou zijn geweest. Dit is niet logisch, want waarom hadden de gebroeders Grimani − eigenaren van het Teatro SS Giovanni e Paolo, waar in 1642 Monteverdi's L'incoronazione di Poppea in première was gegaan − hem dan de opdracht gegeven, terwijl ze zijn stijl kenden?

Politieke ambities

Meer voor de hand liggende obstakels zitten in het libretto. In akte I, scènes 14-16 zijn drie elementen uit Heliogabalus' biografie samengevoegd: hoe hij een vrouwensenaat bijeenroept, als vrouw verkleed een groep hoeren (zijn 'medesoldaten') toespreekt en naar willekeur ambten uitdeelt. Het Venetië van die tijd was berucht om het grote aantal prostituees en om zijn corruptie. In vele pamfletten werden deze zaken aan de kaak gesteld.

‘Een ander probleem in de plot was de moord op een heerser, wat nog lang daarna taboe op het operatoneel bleef’

De aristocraten Giovanni Carlo en Vincenzo Grimani hadden politieke ambities en konden deze associaties niet gebruiken. Vincenzo, die ook het libretto voor Händels Agrippina schreef, zou het later tot kardinaal brengen en zelfs tot onderkoning van Napels. In de jaren 1660 was Venetië niet meer de progressieve stadsstaat uit de eerste helft van de eeuw. Een belangrijke invloed hadden de Jezuïeten, die na jarenlange verbanning waren teruggekeerd en waarmee de Grimani’s nauwe banden hadden.

Een ander probleem in de plot was de moord op een heerser, wat nog lang daarna taboe op het operatoneel bleef. In de versie van Boretti wordt dit slot vervangen door een ongeloofwaardig happy end, waarbij Eliogabalo tot inkeer komt en vredig de macht deelt met Alessandro.

Traditioneel en modern

In de opera is van Heliogabalus' homoseksualiteit niets te bespeuren. De weergave daarvan op het toneel zou in de 17de eeuw overal ondenkbaar zijn geweest. Seksverslaafd én verwijfd is hij duidelijk wel. De plot volgt deels een klassiek stramien: twee edele liefdesparen (Alessandro en Flavia Gemmira, Giuliano en Eritea) worden gedwarsboomd en krijgen elkaar pas tegen het eind. De bedreiging komt van Eliogabalo, geholpen door zijn bedienden Lenia en Nerbulone, en door zijn vertrouweling Zotico.

De partijen van Eliogabalo en Giuliano zijn geschreven voor (sopraan)castraten, bij De Nationale Opera bezet met de countertenors Franco Fagioli en Valer Sabadus. Cavalli's stijl heeft zowel traditionele als moderne trekjes. In de geest van zijn leraar Monteverdi staat de muziek in dienst van de tekst en is expressie belangrijker dan virtuositeit. Dit geldt voor al zijn werken, die een belangrijke schakel vormen tussen de vroege en de late barokopera.

Zoals dirigent René Jacobs opmerkt, dacht de componist eerder aan (goed) zingende acteurs dan aan vocale acrobaten. In Eliogabalo worden de vele recitatieven in vierdelige maat voor de levendigheid vaak onderbroken door korte mezz'arie ('half-aria's') in driedelige maat. Andere prominente vormen zijn arioso's met uitgeschreven begeleiding en strofische aria's. Bij die laatste zijn de ritornelli (voor- en tussenspelen) op een moderne, vrije manier uitgewerkt. Cavalli is zuinig met coloraturen.

Lamenti

Klaagzangen, oftewel lamenti vormen een belangrijk element. Een ontroerend hoogtepunt van de opera is het lamento 'Misero e spiro' van Alessandro in Akte III, scène 7, nadat hij heeft gehoord hoe zijn geliefde Flavia Gemmira 'ja' heeft gezegd op het aanzoek van Eliogabalo. Hij weet niet dat ze slechts voor de schijn instemde en uit zijn verdriet in een uit vijf secties bestaande klaagzang in afwisselend driedelige en vierdelige maat. De laatste sectie valt op door een hypnotiserende, obsessief bewegende 'wandelbas'. Na het bericht van de dood van Eliogabalo en zijn medeplichtigen bezingen de hereende paren hun liefde en prijzen de pretorianen de nieuwe keizer en keizerin.

Dit artikel werd eerder gepubliceerd in Odeon 107.

Meer lezen over dit onderwerp? In het boek Keizers sterven niet in bed laat historicus Fik Meijer zien hoe de keizers als Heliogabalus in hun laatste levensdagen op hun naderend einde reageren. Dit boek is online verkrijgbaar bij Athenaeum boekhandel voor €12,50.