Componist Neo Muyanga over Hoe Anansi the stories of the world bevrijdde
Vreugde, samenzang en een wereld van verandering
Hoe breng je een eeuwenoud Afrikaans verhaal tot leven op een hedendaags operapodium, voor een publiek van alle leeftijden? De Zuid-Afrikaanse componist, musicus en filosoof Neo Muyanga liet het in 2021 zien met Hoe Anansi the stories of the world bevrijdde, een wervelend muzikaal avontuur waarin oude verhalen opnieuw betekenis krijgen.
Muyanga, die momenteel als curator in Johannesburg werkt aan een festival met het thema ‘de wereldstad in het zuidelijk halfrond’, onderzoekt in dat kader de uitdagingen waarmee miljoenensteden in dit tijdperk van migratie, ontworteling, oorlog en kunstmatige intelligentie worden geconfronteerd. De centrale vraag die hij zich stelt, is: hoe kunnen we onze steden op een nieuwe manier begrijpen?
Dit onderwerp fascineerde hem ook tijdens het ontwikkelen van Anansi: “Klimaatverandering en afnemende biodiversiteit laten zien hoe fragiel onze leefwereld is, ook binnen de steden. In de opera betreedt Anansi, de spin, een heel stedelijk landschap, het paleis van Tigri, waar de verhalen van de wereld worden bewaard. Anansi en de zijnen komen uit de jungle, uit een exotisch gebied – een donkere, onmetelijke ruimte vol eigen gebruiken, verhalen, ervaringen en figuren, die Anansi als het ware het paleis in smokkelt. In de muziek heb ik dit vertaald naar een vermenging van folk- en straatmuziek met klassieke elementen en instrumenten. In de opera breng ik de klassieke muziekpraktijk van een orkest in dialoog met een veel meer improviserende benadering van muziek, waarin de dj ook een eigen rol speelt. Dit proces van kruisbestuiving en confrontatie heeft geleid tot een rijke, dynamische muzikale taal.”
Voortdurende beweging
Muyanga wijst op de complexe geschiedenis van kolonialisme en de verspreiding van Afrikaanse verhalen over de wereld. “Alles in onze moderne, geglobaliseerde wereld is in voortdurende beweging. Het verhaal van Anansi wordt in Nederland anders begrepen en verteld dan in de Cariben, en daar weer anders dan in Ghana, waar de oorsprong van de mythe ligt. Dat fascineerde mij, als Afrikaan. Wat gebeurde er met zo’n Afrikaans verhaal toen het onder de meest verschrikkelijke omstandigheden de wereld overging? Eerst naar Amerika, en toen naar Nederland. En wat kan dit blootleggen over hetgeen er hier en nu in Nederland aan het veranderen is? Daarmee is het verhaal ook een reflectie op vierhonderd jaar kolonialisme en industrialisatie die hand in hand zijn gegaan. We trekken een boog van de binnenlanden van Afrika, via Zuid-Amerika naar Nederland.”
“In de opera willen we ook laten zien hoe de overdracht van verhalen werkt,” vervolgt Muyanga. “Prinses Vixen bewaart de oude verhalen en ervaringen die in de vergetelheid zijn geraakt. Om ze te beschermen, leeft ze ver weg van het paleis van Tigri, de erfgenaam van de mannen die haar en haar voorouders ooit met geweld over de Atlantische Oceaan brachten. Nu is de tijd gekomen om naar buiten te treden en haar legacy door te geven. Theater en werkelijkheid lopen hier door elkaar heen, in een duet van de geweldige Claron McFadden (Prinses Vixen) met Katia Ledoux (Makumba), die aan het begin van haar carrière staat. Prinses Vixen herinnert ons aan wat er is overgebleven van de verhalen, maar ook aan wat verloren is gegaan en wat opnieuw geformuleerd moet worden. Dat intergenerationele aspect van overdracht vind ik heel belangrijk, niet alleen in het theater, maar ook in de werkelijkheid.”
Zuid-Afrika
Muyanga groeide op in het gesegregeerde Zuid-Afrika, en leerde daar Afrikaans, een zustertaal van het Nederlands. “Ik ben opgegroeid ten tijde van de protesten tegen het Afrikaans als de taal van het onderwijs. Die werden in Soweto gestart met het in brand steken van scholen, bibliotheken en winkels. Een heel instabiel decennium volgde, het was een permanente staat van beleg. Naar school gaan, buiten zijn – dat waren grote risico’s. Maar het verzet diende een hoger doel. Het was liberation before education. Ik heb geluk gehad dat ik kon doorleren, maar veel leeftijdgenoten zijn nooit uit de cyclus van armoede geraakt. Daar kom ik vandaan, hen draag ik met me mee.” Zijn beheersing van het Afrikaans geeft hem in Nederland naar eigen zeggen “een soort superpower”. “Nederlands lezen gaat goed, maar jullie verstaan is veel moeilijker. De manier waarop jullie het begin en einde van woorden uitspreken is voor een oor als het mijne bijna niet te begrijpen.”
Voor Muyanga’s begrip van het libretto van Anansi maakt dat weinig uit. “Het libretto is geschreven in het Smibanese, de straattaal van de Bijlmer. Het is de taal van de hood. Deze gebroken taal klinkt mij als Zuid-Afrikaan veel vertrouwder in de oren dan Algemeen Beschaafd Nederlands. Librettist Maarten van Hinte introduceerde me in de Bijlmer. Ik kwam daar in aanraking met Surinaamse muziek, at daar Surinaams eten en ik ging er daarna ook zelf vaker met de metro naartoe, om me onder te dompelen in de traditie. Ik heb veel Surinaamse ritmes in de muziek van Anansi gebruikt. De apinti-drum waarmee percussionist Carlo Hoop de voorstelling opent komt oorspronkelijk uit West-Afrika, maar de versie waarop hij speelt is Surinaams. De drum heeft op die bodem en in die omgeving en gemeenschap een transformatie ondergaan.”
Samenzang
Voor Anansi ging Muyanga ook terug naar muziek uit zijn eigen jeugd, waarin groepszang prominent is. “Samenzang was een belangrijk element in het zwarte verzet. Collectieve zang was een manier om je te laten horen, om verandering in de wereld af te dwingen. En wat samenzang vereist, is dat je luistert naar de ander, zodat je met elkaar tot consonantie, een welluidende samenklank, kunt komen. Dat wil niet zeggen dat er in de muziek geen plaats is voor dissonantie. Het is juist de overgang van consonantie naar dissonantie en weer terug, die ons leven betekenis geeft en ook een essentieel onderdeel is van het componeren.”
“Wanneer een solist individueel een punt heeft gemaakt, lost deze weer op in de groep. Het bouwen van een gemeenschap betekent dat iemand soms naar voren treedt om het woord te nemen, maar ook dat deze altijd weer terugkeert in het grotere geheel van het politieke lichaam dat de gemeenschap is.”
Verandering
Het artistieke team ontwikkelde deze opera vijf jaar geleden in een tijd van hoop op verandering. De pandemie toonde voor velen het belang van solidariteit en zorg voor anderen. Tegelijkertijd was er een groot draagvlak ontstaan voor de Black Lives Matter-beweging na de moord op George Floyd, waarmee er, hoe gruwelijk de aanleiding ook was, verandering aanstaande leek. Nu lijkt echter het tegenovergestelde te gebeuren. Overal is het autoritaire denken in opkomst, en het lijkt wel of de Tigri’s van de wereld de overhand hebben. Muyanga: “We worden zeker uitgedaagd op dit moment. Daarom is het des te belangrijker dat we onze verhalen en ervaringen blijven delen, en ons niet terugtrekken in onze bubbels. We hebben Tigri in de opera bewust willen vermenselijken en hem niet het pure kwaad laten vertegenwoordigen.”
“Onze insteek is juist om vreugde te brengen, nieuwe stemmen te laten horen en andere lichamen een podium te geven. Vreugde is een essentieel element van het leven in Afrika en de zwarte diaspora. Of de tijden nu goed of slecht zijn, het samen delen van vreugde, van een maaltijd, van kameraadschap, en dans en beweging, is onlosmakelijk verbonden met het bestaan.”
Tekst: Karim Ameur
Hoe Anansi the stories of the world bevrijdde is van 16 t/m 25 mei te zien in Nationale Opera & Ballet.