De tutu: Hoe een tule rok uitgroeide tot balletfenomeen

Tekst: Lune Visser

Een grote teen naast het oor, een knie omhoog naar links of naar rechts, een voet ferm naar achter gezwaaid. In hedendaags ballet is het onvoorstelbaar dat vrouwelijke benen níét zouden participeren in de choreografie. Een paar decennia geleden, ongeveer tot de tweede helft van de negentiende eeuw, was dit echter wel anders: het was niet gepast om ook maar een glimp van de onderste ledematen te laten zien, zelfs niet aan een publiek dat een podium aanschouwt. Om die reden droegen danseressen oorspronkelijk rokken tot aan de grond en zagen de danspassen er nog heel anders uit.

Eerste ontwikkeling

De negentiende eeuw bracht daar verandering in. Tegelijkertijd met de Romantische stroming die opkwam, ontsproot ook het belang van de vrouwelijke danseres. Waar vroeger voornamelijk mannelijke dansers in de spotlight stonden, voegden de sierlijke bewegingen van de vrouwen nu een nieuwe dimensie aan de dansvorm toe. Filippo Taglioni’s La Sylphide, een romantisch stuk met de typerende scène van witte geesten en de primeur van danspassen op spitzen, was indertijd van grote invloed. Bovendien gaf het stuk aanleiding tot de eerste inkorting van de rok: deze schoof op naar de enkels, voor speciaal vertoon van het nieuwe voetenwerk. Ballerina Marie Taglioni – dochter van – werd het toonbeeld van deze eerste versie van de tutu. Met een witte, belvormige rok van lange lagen stof die vlinderend om haar heen waaierde, was de eerste stap richting het uiteindelijke kostuum gezet.

Nieuwe danspassen als nieuwe stappen

Later die eeuw, zo vertelt kostuumontwerper Jérôme Kaplan, mocht er nog meer been worden getoond: “Ongeveer tussen 1870 en 1880 verplaatste de roklengte zich naar net onder de knie. Dit was vooral het geval bij klassieke producties van meesterchoreograaf Marius Petipa, in Sint-Petersburg. Zijn choreografieën werden steeds moeilijker en vereisten daardoor meer bewegingsruimte. Het met de handen optillen van de lange rok was voor deze nieuwe passen geen oplossing meer.” En dus werden de rokken ingekort: iets wat werd afgekeken van de kortere kostuums van bijvoorbeeld acrobaten en circusartiesten die op paarden reden. Bewegingen konden nu meer vrijuit verricht worden, zonder het risico over lagen stof te struikelen of ongelukken te veroorzaken – de eerdere lange rok wilde nog wel eens vlamvatten, wanneer er te dicht bij een gaslamp werd gedanst…

In de eerste jaren van de twintigste eeuw kreeg de tutu steeds meer de vorm zoals we die nu kennen. In de tendens van de steeds korter wordende rok, ontwierp Léon Bakst, kostuumontwerper van Sergej Diaghilevs fameuze Ballets Russes, de eerste wijduitstaande tutu voor Het Zwanenmeer, die werd gedragen door een groot aantal balletdansers in onder andere het corps de ballet. Dit ballet was voor 1900 al in première gegaan, maar in deze uitvoering met nieuwe kostuums zorgde het stuk meteen voor de beroemdheid van de tutu. Kaplan: “Het ontwerp van Bakst was nog niet zo recht als dat van de huidige tutu’s; ze liepen toen nog een klein beetje schuin af. Die kaarsrechte ontwikkeling kwam net iets later, in de jaren twintig en dertig. Hierop volgde ook het idee om hoepelvormige draden in de rok aan te brengen, om deze flink uit te laten steken ten opzichte van het lichaam.” Toen later de stof van de rok werd vervangen door tule – een zeer fijne stof die uit zichzelf overeind kon blijven staan – waren die draden niet meer nodig.

Monnikenwerk

En nog steeds is tule hét hoofdingrediënt van de tutu. Volgens Kaplan hebben de namen ook met elkaar te maken, al zijn er ook aannemelijke bronnen die zeggen dat het woord ‘tutu’ oorspronkelijk van cul ‘achterste’ afstamt. Om de rok te maken, worden grote hoeveelheden tule op een speciale manier aan elkaar geregen, waarbij een nieuwe laag steeds iets langer is dan de vorige, en uiteindelijk aan het lijfje bevestigd. Dat klinkt nu misschien niet heel lastig, maar het is een secuur proces en beide onderdelen kosten wel een week om te vervaardigen. En dan te bedenken dat er in een balletklassieker als Raymonda wel honderd tutu’s worden gebruikt…
 

Levendige klassieker

Interessant is dat na die laatste ontwikkeling en tot op de dag van vandaag, de tutu gezien wordt als klassiek, als hét statement van ballet. Kaplan: “Maar stiekem is het fenomeen dus relatief jong, het is een vrij recente traditie. Als je foto’s bekijkt van écht lang geleden, bijvoorbeeld van het Russische Marijinski Ballet voor de negentiende eeuw, dan ziet dat er nog heel anders uit. Ik vraag mensen daarom graag ‘Wat is klassiek?’ Men denkt vaak dat ‘klassiek’ in marmer zit gegoten en geen beweging vertoont. Maar ook ‘klassieke’ dingen verroeren en veranderen, en daarom is het belangrijk dat we onze ogen daarvoor open blijven houden en alles levend houden.”

Dat is dan ook precies wat Kaplan met zijn ontwerpen voor Raymonda wilde bereiken: “…iets in de traditie en historie van het stuk, maar wel met moderne inzichten. Dat was wel een uitdaging, want in de middeleeuwen bestonden tutu’s dus nog niet. Ik heb de tutu’s voor Raymonda daarom ontworpen met onze hedendaagse visie van die periode in mijn achterhoofd, met de bijpassende kleuren, patronen en stoffen. Ook wilde ik ze goed mee laten veren: tegenwoordig zijn tutu’s soms zo recht dat ik ze eigenlijk te stijf vind. Als de rok op een platte pizza lijkt, doet dat geen eer aan de vloeiende bewegingen van de dansers. De tutu is het mooiste wanneer elke individuele laag tule te zien is en meegolft met de gratie van de danseres.”

• Raymonda komt in seizoen 2023-2024 terug! Van 9 december tot en met 1 januari in Nationale Opera & Ballet