Hans van Manen-tijdlijn

De jaren zeventig beginnen voor Van Manen meteen met een klapper: het voor zijn doen ongewoon expressionistische Situation. Voor dit werk kiest hij bewust niet voor muziek, maar voor irritatie opwekkende geluiden, zoals geweersalvo’s, straaljagergeraas en muggengezoem. "Omdat", aldus Van Manen, "het hele ballet over agressie en geweld gaat". In de choreografie draait het niet alleen om een zichtbare beperking van de ruimte; weergegeven door drie strakke wanden die het speelveld – of liever: strijdveld – afbakenen (een fenomenaal ontwerp van Jean Paul Vroom). Het gaat vooral ook om de emotionele ruimte die mensen elkaar soms wél, maar vaker níét gunnen. Bij een reprise in 2019 schrijft dagblad Trouw: "(..) het gaat er ruig aan toe in de beklemmende kamer van zes bij acht meter die het toneelbeeld bepaalt. Steeds een nieuw koppel raakt hier verstrikt in een steekspel van macht en overgave, op- en afkomend door de enige aanwezige deur om het ‘slagveld’ te betreden (..) Wat een verrukkelijke verrassing dat Situation na vijftig jaar weer te zien is bij Nederlands Dans Theater."

Kort na Situation creëert Van Manen samen met Glen Tetley (die inmiddels Benjamin Harkarvy als mede-artistiek leider is opgevolgd) de coproductie Mutations, bestaande uit drie films (gemaakt door Van Manen en Jean Paul Vroom) en een livechoreografie (van Tetley). Aanvankelijk is de productie bedoeld voor de viering van 25 jaar bevrijding, en gezien het thema - vrijheid - besluit Van Manen dat danser Gérard Lemaître dan ook, op film, in alle vrijheid - ofwel: naakt - moet kunnen dansen. Bij het duet dat Lemaître met Anja Licher danst, kiest Van Manen er echter bewust voor om haar (afwijkend van de stereotiepe genderrolverdeling) wél gekleed te laten zijn. Tetley kopieert het idee, maar laat, tegen Van Manens concept in, beide dansers op het podium een naaktduet opvoeren. Dit leidt niet alleen tot een commercieel succes, maar ook tot felle protesten. Zo gooien activisten in Londen glaswol op het podium, wat bij de dansers een ondraaglijke jeuk en infecties veroorzaakt. Na de Amerikaanse première noteert danscritica Deborah Jowitt in The Village Voice de gevleugelde - en o zo ware - woorden: "You can't choreograph a penis."

Van de werken die Van Manen begin jaren zeventig voor Nederlands Dans Theater maakt, is Grosse Fuge het onbetwiste hoogtepunt. Het ballet wordt vrijwel onmiddellijk bestempeld als "meest belangwekkende Europese choreografie van het decennium" en tot op de dag van vandaag is het, wereldwijd, Van Manens meest uitgevoerde creatie (al in 1972 neemt het Britse Royal Ballet het ballet op het repertoire). Het zinderende dubbelkwartet op Beethovens Cavatina en Grosse Fuge handelt over de strijd der seksen, waarbij - zoals gebruikelijk bij Van Manen - de vrouw niet onderdoet voor de man. In de voor hem inmiddels typerende heldere bewegingstaal verbeeldt Van Manen ingehouden drift, erotische spanning én ontlading, en daarmee voegt hij een geheel nieuwe dimensie aan Beethovens muziek toe. Bij de uitvoering door Het Nationale Ballet in het Hans van Manen Festival in 2021 kopt NRC: "Grosse Fuge veroorzaakt na vijftig jaar nog steeds kippenvel."

In oktober 1971 danst Het Nationale Ballet zijn eerste Van Manen: Vijf schetsen, in 1966 gemaakt voor Nederlands Dans Theater en toen en ook nu uitgevoerd door dansersechtpaar Alexandra Radius en Han Ebbelaar. Acht maanden later volgt Van Manens eerste creatie voor het gezelschap, Twilight, waarmee Radius en Ebbelaar - en vele generaties solisten na hen - een overweldigend internationaal succes hebben. Voor dit nieuwe ‘ballet voor twee’ heeft Van Manen zijn oog laten vallen op The Perilous Night voor geprepareerde piano van John Cage. De compositie brengt hem op het lumineuze idee om Radius een deel van de choreografie op hakken te laten dansen. Han Ebbelaar: "Hans wilde de danseres als het ware op een vergelijkbare manier 'prepareren' als de piano." Ook is Van Manen gecharmeerd van het bijzondere effect dat de hakken (en de daardoor veranderde beenstand) hebben op zijn bewegingstaal. Twilight is een instant hit: "Een fascinerend dansduet, vindingrijk van beweging, knap van opbouw, helder van lijn, en perfect in de uitvoering", aldus Het Parool. De choreografie baant dan ook de weg voor een langdurige samenwerking tussen Van Manen en Het Nationale Ballet. 

Het eerste werk dat Van Manen, dan 41 jaar, als huischoreograaf maakt, Adagio Hammerklavier, geldt tot op de dag van vandaag als een wonder van verstilling en schoonheid. Het Beethoven-ballet is, ook tijdens een tournee naar Londen, een triomf voor de zes uitvoerende solisten - Monique Sand en Henny Jurriëns, Sonja Marchiolli en Francis Sinceretti, en Alexandra Radius en Han Ebbelaar - en behoort inmiddels tot de 'klassiekers van de 20ste-eeuwse danskunst'. 

Geïnspireerd door Christoph Eschenbachs extreem trage uitvoering van Beethovens Pianosonate nr 29 B-dur wilde Van Manen uitvinden hóe langzaam een beweging kan zijn. Het resultaat typeert hij later "als een wiel dat, na een zet, nog nét loopt, nog nét niet omvalt". 

Bij de première op 4 oktober 1973 wordt de choreografie op een zeven minuten durende ovatie getrakteerd en Anton Koolhaas schrijft in Vrij Nederland: "Adagio Hammerklavier is een grote gebeurtenis in de Nederlandse kunst en de grootste in de Nederlandse danskunst. Wie hieraan voorbijgaat, of niet gaat kijken op zijn minst, doet schade aan zijn ziel."

Na de scandaleuze oerversie van Vaslav Nijinski in 1913 en Maurice Béjarts succesvolle versie uit 1959 waagt ook Van Manen zich, voor het Holland Festival van 1974, aan Stravinsky's meesterwerk Le sacre du printemps. Met 32 dansers is het zijn grootst bezette ballet tot dan toe. Van Manen baseert zich daarbij niet op het verhaal over de jonge maagd die geofferd wordt, maar kiest voor een geabstraheerde, puur muzikaal geïnspireerde versie. 

Zelf is hij matig tevreden over het resultaat, maar de toonaangevende Duitse danscriticus Horst Koegler noteert, in een vergelijking met de "permanent orgastische" versie die Glen Tetley ongeveer gelijktijdig creëert: "In Amsterdam probeert Van Manen de complexe muziek door grote vormen en unisonobewegingen te beheersen, deze door overzichtelijkheid hoorbaar te maken (..) Een in zijn concentratie en economie bijna klassiek te noemen, ongelooflijk mooie en heldere choreografie."

Nadat het gezelschap al eerder balletten van hem op het repertoire heeft genomen, vraagt het Britse Royal Ballet Van Manen in 1975 om een nieuw werk te maken. De choreograaf weet meteen wie hij voor de hoofdrol wil: sterdanser Anthony Dowell. "Een écht klassieke danser, met een enorme zekerheid en equilibre, prachtige lijnen, een man die geweldig kon draaien, groot kon bewegen, een heel mooi acteur. Wat je noemt een coole danser." Niet 'die eeuwige ballerina', maar juist de ‘ballerino' staat centraal in de choreografie die inmiddels behoort tot de meest geliefde Van Manen-klassiekers. De hoofdrol is door de jaren heen vertolkt door een scala aan dansers, onder wie Rudolf Nureyev, Han Ebbelaar, Wayne Eagling en Boris de Leeuw. 

Over het mannenduet in Four Schumann Pieces schrijft Richard Glasstone na de wereldpremière in 1975 in NRC: "Een liefdesdans tussen twee mannen kan voor een choreograaf veel problemen opleveren, zowel danstechnisch als esthetisch, maar nog nooit heeft een choreograaf deze, naar mijn weten, zo verbluffend weten op te lossen als Van Manen in zijn laatste ballet."

Ter gelegenheid van het 700-jarig bestaan van de stad Amsterdam creëert Van Manen in 1975, in opdracht van de gemeente, zijn eerste - en enige - gezamenlijke ballet met Rudi van Dantzig en Toer van Schayk: Collective Symphony, waarbij ze Stravinsky's Symphony in C in verschillende muzikale frases hebben opgedeeld. Het ballet oogst veel succes, en niet alleen door de uitdaging die het balletliefhebbers biedt om te ontdekken wie welke fragmenten heeft gechoreografeerd. 

De Britse danscriticus John Percival schrijft in The Times: "Collective Symphony turns out to be a real ballet, not just a gimmicky hotchpotch, and a good ballet at that" en over een van Van Manens bijdragen aan de choreografie zegt hij, "Nobody but Van Manen could have invented that high stepping march on full point".

In 1977 creëert Van Manen twee bijzondere werken: voor Nederlands Dans Theater maakt hij het ingetogen, juist door zijn eenvoud indrukwekkende pianoballet Lieder ohne Worte, voor Het Nationale Ballet het wervelende 5 Tango's. Hoewel beide werken hierna door buitenlandse gezelschappen op het repertoire genomen worden, groeit 5 Tango's uit tot een wereldhit. Het ballet, waarin tijdens de wereldpremière solisten Clint Farha en Sonja Marchiolli schitteren, wordt tot op de dag van vandaag over de hele wereld gedanst. 

Met de choreografie introduceert Van Manen eind jaren zeventig ook de muziek van Astor Piazzolla in Nederland. Opvallend is dat de Nederlandse danscritici destijds moeite hebben met de vernieuwende, tegenwoordig alom bejubelde composities van de 'koning van de tango nuevo', en daardoor ook met de choreografie. Zelfs Ine Rietstap, de gerespecteerde danscritica van NRC, typeert Piazzolla's tango's in 1977 als "banale, ongenuanceerde tot zwoele muziek". 

Bij een reprise van 5 Tango's in 2017 schrijft SeeingDance dat het ballet - "probably Van Manen’s most popular work" - "dispenses with stereotypes and gets to the very essence of the music. Each dancer finds their individuality in the flash of red in the black skirts, the swagger of hands on hips, the bold statement of a pointe stabbing the floor or the haughty épaulement, but when they come together in unison the power is breathtaking."

Een volgend, hoewel totaal ander hoogtepunt is Van Manens Live, het eerste - en onovertroffen - videoballet in de Nederlandse geschiedenis, in 1979 gecreëerd voor de double bill Live/Life  en uitgevoerd in een (ook bij de reprise in 1980) avond na avond uitverkocht Theater Carré. Waar Life van Rudi van Dantzig en Toer van Schayk een groots opgezet, politiek geëngageerd spektakel is (dat na 1980 niet meer wordt hernomen), blinkt Van Manens Live uit in intimiteit. Het publiek ziet een danseres (bij de wereldpremière de sublieme, dan pas 18-jarige Coleen Davis) zowel live als in in live-gefilmde close-up beelden, waarbij zij reageert op en speelt met de cameraman (Henk van Dijk). Ook is het publiek, live én in flashback, getuige van haar - met pijn en agressie geladen - ontmoetingen met een man (solist Henny Jurriëns). 

"Magistraal", "revolutionair", "een absoluut meesterwerk": critici komen superlatieven tekort voor dit meesterwerk dat tot op heden mensen in binnen- en buitenland weet te ontroeren. Eén recensent schrijft dat Van Manen met zijn inventieve videogebruik een ‘goudmijn’ heeft aangeboord waaruit hij nog jarenlang kan putten. Maar de choreograaf heeft het bij één keer gelaten; in zichzelf herhalen is hij nooit geïnteresseerd geweest. Andere kunstenaars hebben zich echter veelvuldig door het concept van Live laten inspireren. Henk van Dijk heeft met zijn optreden in Live een record binnen de danswereld gevestigd: zo'n veertig jaar lang is hij eerste en enige bezetting voor de rol van cameraman.