Hans van Manen-tijdlijn

In totaal maakt Van Manen tijdens zijn eerste periode bij Nederlands Dans Theater - van 1960 tot 1971 - bijna dertig balletten. In deze tijdlijn noemen we daarvan de belangrijkste. Voor een compleet overzicht zie het Repertoire overzicht Hans van Manen. 

Het eerste werk dat hij na zijn terugkeer uit Parijs voor het gezelschap creëert, is Klaar af! - een jazzballet. Van Manen had al eerder korte jazzchoreografieën gemaakt, maar het wervelende, speelse en uiterst swingende Klaar af! is zijn eerste grootschalige, ambitieuze jazzchoreografie, gezet op een aantal nummers van Duke Ellington. Het ballet voor tien dansers, dat al snel uitgroeit tot dé hit van het seizoen, sluit perfect aan bij de groeiende populariteit van de jazz in ons land, en al bij de voorpremière in Etten-Leur, op 12 december 1960, reageert het publiek dan ook uitzinnig. 

Han Ebbelaar, een van de dansers uit de oorspronkelijke cast, zegt daarover later: "Het publiek ging volledig uit zijn dak. We wisten niet wat ons overkwam, het leek wel of ze de tent wilden afbreken. De spetterende finale hebben we sindsdien bijna altijd moeten bisseren." Na Klaar af! zal Van Manen nog diverse jazzchoreografieën maken, waaronder Voet bij stuk voor Nederlands Dans Theater en diverse televisieballetten. Voet bij stuk, op muziek van Howard Brubeck, wordt in de recensies geprezen om zijn ‘geraffineerdheid’, ‘originaliteit en vindingrijkheid’, ‘humor’ en ‘muzikaliteit’; typeringen die daarna nog vaak zullen terugkeren in de aan Van Manens werk gewijde kritieken en beschrijvingen.

In 1963 waagt Van Manen zich voor het eerst aan een compositie van Igor Stravinsky, en wel aan diens uiterst complexe Symphony in Three Movements, waarin de componist in ongeveer 23 minuten als het ware een samenvatting van zijn hele oeuvre tot dan toe geeft. Het stuk is op dat moment door nog geen enkele andere choreograaf gebruikt ('Stravinsky-specialist' George Balanchine zou er pas in 1972 een ballet op maken) en om de muziek te kunnen beheersen luistert Van Manen er letterlijk honderden keren naar. 

Met Marian Sarstädt - een nieuwe danseres afkomstig van het befaamde Ballet de Cuevas - werkt hij zijn ideeën voor het ballet uit. Symphony in Three Movements is een van Van Manens eerste pure muziekballetten, waarover hij zelf destijds zegt: "In deze richting zou ik verder willen werken. Nog meer het classicistische eruit halen, dus alle overbodige sier weg (..) Dans in dialoog met muziek (..) Zonder pantomime, in louter beweging een thema ontvouwen. Maar dan toch telkens proberen het anders te doen." Van Manen ontvangt voor Symphony in Three Movements zijn tweede Staatsprijs voor Choreografie, en de toonaangevende Britse danscriticus John Percival merkt naar aanleiding van het ballet op "dat de jonge choreograaf ervan straatlengtes voorloopt op zijn Europese tijdgenoten".

Van de twaalf dansers van Symphony in Three Movements ontpoppen Sarstädt en de jonge dansers Alexandra Radius en Han Ebbelaar - die in het ballet hun eerste Van Manen-duet dansen - zich tot de belangrijkste muzen van Van Manen in deze periode, naast Jaap Flier en Gérard Lemaître.

In 1964 maakt Van Manen onder de naam Omnibus een serie van vijf korte danssketches voor het Boekenbal, dat destijds nog in het Concertgebouw plaatsvindt, in aanwezigheid van koningin Juliana en leden van het kabinet. Het swingende, hilarische Omnibus blijkt een ongekend succes bij de verzamelde schrijvers en journalisten. Benno Premsela herinnert zich later "dat de zaal helemaal krankzinnig werd". Van Manen zelf zegt daags voor de première in een interview: "Komisch zijn is veel moeilijker dan dramatisch zijn. Humor is op verrassing gebaseerd, op spontane ontknopingen. Daarom heb ik het ballet ook in zo kort mogelijke tijd gemaakt. Wel met totale concentratie, maar zonder langdurige uitkienerij die het spontane karakter zou kunnen aantasten."

In 1988 halen Han Ebbelaar en Alexandra Radius - ter gelegenheid van Ebbelaars afscheid van het danspodium - een van de sketches, getiteld Zondag, terug voor hun programma Op het lijf geschreven. In de choreografie jaagt, in de woorden van Ebbelaar, een geile oude bok op zijn onwillige echtgenote, gehuld in duster en met krulspelden in. De uitvoering is zó’n succes dat de televisie de sketch daarna opneemt en Introdans en het Stuttgarter Ballett Zondag op hun repertoire nemen.

Eind 1965 volgt Metaforen, net als Essay in de stilte gemaakt voor twaalf dansers, met Alexandra Radius, Han Ebbelaar, Marian Sarstädt en Gérard Lemaître als solisten. Van alle meer dan honderdvijftig choreografieën van Van Manen is dit het oudste werk dat nog steeds én met veel succes wordt gedanst. Met gebruik van een denkbeeldige spiegelwand op het toneel speelt Van Manen in Metaforen niet alleen een geraffineerd spel van spiegeling en symmetrie, in de twee duetten die hij in het ballet verwerkt – het eerste voor Ebbelaar en Lemaître, het tweede voor Radius en Sarstädt – stelt hij ook de traditionele genderindeling van het klassieke ballet ter discussie. 

De scène waarin Ebbelaar Lemaître in een typische ballerinalift op de schouder neemt, leidt destijds tot een enorme controverse; zelfs collega's bij het Danstheater smeken Van Manen om de lift eruit te halen. "Maar daar piekerde hij niet over, en terecht!", aldus Ebbelaar in het boek Levensdans. "Er was voor Hans totaal geen sprake van enige seksuele connotatie, het ging hem uitsluitend om de emancipatie van de mannelijke danser; hij wilde laten zien dat twee mannen net zo goed een klassieke pas de deux kunnen dansen." 

Wanneer Metaforen op 5 december 1965 zijn voorpremière in Keulen beleeft, is het overigens nog niet af. Van Manen heeft de repetities moeten staken nadat hij in de Amsterdamse Boerhaave Kliniek is opgenomen, waar hij - tot grote schrik van zijn dansers - pericarditis blijkt te hebben, een ontsteking van het hartzakje. Pas na zijn herstel, enkele weken later, zal hij het deel met de jeté’s, voorafgaand aan het adagio, aan Metaforen toevoegen.

In maart 1966 maakt Van Manen in slechts vijf dagen tijd het duet Vijf schetsen voor zijn jonge muzen Alexandra Radius en Han Ebbelaar, op Paul Hindemiths Fünf Stücke für Streichorchester. De choreografie betekent een doorbraak in de carrière van het dansersechtpaar. Alexandra Radius: "We dansten het duet heel vaak, in binnen- en buitenland, en het heeft ons de toegang tot een internationale carrière verschaft, want we dansten het ook tijdens onze auditie bij het American Ballet Theatre" (waar het echtpaar vanaf 1968 twee jaar werkt, voordat het de overstap naar Het Nationale Ballet maakt). 

Van Manens choreografie wordt met staande ovaties ontvangen en Algemeen Handelsblad schrijft: "Het is niet moeilijk te begrijpen waarom dit ballet een hoogtepunt werd van de voorstellingen die het Danstheater onlangs in Londen gaf: de vanzelfsprekende perfectie waarmee Radius en Ebbelaar de strakke choreografie zichtbaar maken, levert een van de meer opwindende theatergebeurtenissen van de laatste tijd op."

Hoewel de band tussen Van Manen en zakelijk leider Carel Birnie na de tournee naar Amerika aanzienlijk verslechtert als gevolg van een hoogoplopend conflict (Birnie wil dat een geplande tournee naar Griekenland doorgaat ondanks de militaire coup die in het land heeft plaatsgevonden; Van Manen wil dit nadrukkelijk niet), blijft Van Manens productiviteit bij Nederlands Dans Theater onverminderd. Al eerder had hij nadrukkelijk afstand genomen van de anekdote en de mime in de dans en dat leidt eind jaren zestig tot diverse werken waarin het experimenteren met vorm centraal staat, waarbij hij zichzelf en zijn dansers ook regelmatig beperkingen oplegt. Zo gebruikt hij voor Variomatic, dat op 6 juli 1968 in première gaat, een stopwatch: elke 83 seconden laat hij een danser opkomen en zodra alle dansers op het toneel staan, laat hij elke 83 seconden weer een van hen afgaan. Daarbij experimenteert hij in dit werk voor het eerst met de repeterende dansfrases van de minimal dance, een genre dat in Nederland pas vanaf het midden van de jaren zeventig door andere choreografen tot bloei zal worden gebracht.

In het najaar van 1968 creëert Van Manen Three Pieces, een jubileumballet, want het is de honderdste productie die Nederlands Dans Theater sinds zijn oprichting in 1959 uitbrengt. De choreografie voor zestien in lingerie gehulde dansers, op muziek van de Poolse componiste Grazyna Bacewicz, speelt zich af tegen het koele, witte tegeldecor (ontwerp Jan van der Wal) van - naar het lijkt - een badkamer of zwembad en heeft als thema voyeurisme of, in de woorden van Van Manen: "Het toekijken terwijl anderen de liefde bedrijven." In dit meesterwerk, dat later ook door diverse andere gezelschappen is uitgevoerd (in 2016 nog door Introdans), komen drie elementen samen die daarna nog vaak in het werk van Van Manen zullen opduiken: erotiek, agressie en humor. Na de première bij Het Nationale Ballet, in 1985, schrijft Anton Koolhaas in Vrij Nederland: "Three Pieces (..) dat bij herzien opnieuw een geweldige indruk maakt, als een echt in zijn vormentaal buitengewoon krachtig en schitterend ballet; ironisch en overrompelend (..)."