Muziek en dans in harmonie: De muziekstukken in Four Temperaments
Balletmuziek heeft zich sinds de vijftiende eeuw sterk ontwikkeld van eenvoudige begeleiding tot complexe composities. Ook de balletten in het vierluik Four Temperaments getuigen van deze evolutie, waarbij muziek en dans een gelijkwaardige rol spelen.
De Amerikaans-Russische choreograaf George Balanchine (1904-1983) sprak ooit de beroemde en later veelvuldig herhaalde woorden “See the music, hear the dance”. Hier- mee gaf hij uiting aan zijn visie op muziek als een essentieel onderdeel in het creëren van een choreografie. Een opvatting die ook voorop staat in de werkwijze van de drie andere choreografen in het programma Four Temperaments: Hans van Manen, Ted Brandsen en Juanjo Arqués.
Harmonieuze karakterstudies
Het motto ‘See the music, hear the dance’ vormde ook het uitgangspunt voor Balanchines baanbrekende The Four Temperaments. In 1940 gaf hij de Duitse componist Paul Hindemith (1895-1963) opdracht om ongeveer vijftien minuten muziek te schrijven – “iets voor piano dat ik thuis kan spelen” – maar Hindemith componeerde een stuk van bijna dertig minuten, waarin hij uitgebreid de contrasterende kenmerken en stemmingen van de Oud-Griekse temperamenten verkent. Het stuk bestaat uit vijf delen: één thema en vier variaties, waarbij elke variatie met een temperament correspondeert en waarin Hindemith muzikale elementen zoals maatsoort, ritme en tempo manipuleert om de persoonlijkheidstrekken te karakteriseren.
De eerste variatie, geassocieerd met het melancholische temperament, opent met een donker ritme dat doet denken aan een Franse barokouverture. De dissonante piano staat stevig in contrast met de ingetogen, consonante viool. In het middendeel van dit stuk verhogen de strijkers en piano het tempo en neemt de spanning toe, totdat deze uitbarst in een langzame, zware mars gebaseerd op een sicilienne (oorspronkelijk een Italiaanse volksdans geëvolueerd tot muziekvorm). Hindemith gebruikt afwisselend langzame en snellere tempo’s, dissonantie en een subtiel samenspel tussen strijkers en piano om een gevoel van droefheid en weemoed teweeg te brengen. De melancholische variatie staat volledig in contrast met de tweede, sanguinische variatie. Deze opent met een vrolijke, opgewekte wals met uitbundige melodieën en sluit af met een vurig statement, wederom gebaseerd op een sicilienne. Het stuk vertegenwoordigt daarmee de levendige, optimistische eigenschappen van een sanguinicus.
Het derde, flegmatische deel begint wat saai en onverschillig, maar geeft door het gematigde tempo en de rustige cadans ook een gevoel van evenwichtigheid en stabiliteit. Lijnrecht daartegenover staat de vierde en laatste variatie. Het cholerische deel begint opvliegend en ijverig, waarbij de piano en strijkers vechten om de dominante partij te worden. De strijkers overwinnen in het middenstuk, maar niet zonder dat de piano deze overwinning nog in twijfel trekt. De strijd tussen de twee instrumentgroepen weerspiegelt het opvliegende karakter van de cholericus en wordt versterkt door het hoge tempo en de staccato speelwijze.
Virtuoze variaties
Ook Hans van Manen liet zich voor Frank Bridge Variations ingeven door een bijna gelijknamige compositie: Variations on a Theme of Frank Bridge van Benjamin Britten (1913-1976). Van Manen toont in zijn choreografie zijn vaardigheid in het creëren van sterke contrasten – zoals deze ook hoorbaar zijn tussen de verschillende variaties in de muziek. Britten kreeg vanaf 1927 compositieles van de eveneens Britse componist Frank Bridge (1879-1941) en Variations on a Theme of Frank Bridge is een muzikaal eerbetoon aan zijn leraar. Het thema dat Britten gebruikte als basis voor zijn variaties komt uit het tweede deel van Bridges Three Idylls for String Quartet, wat tevens de naam van Brittens compositie verklaart. De introductie eist direct de aandacht van de luisteraar op en laat ons kort kennismaken met dit ‘Thema van Frank Bridge’. Algauw lost het op in het Adagio, de eerste variatie. Het Adagio vertraagt het oorspronkelijke thema, waardoor de rijke klankkleuren van het strijkorkest tot hun recht komen. Het verloop van de levendige March in de tweede variatie, via de dromerige en tedere Romance naar de wilde muzikale frases in de daaropvolgende delen, laat zien hoe Britten erin is geslaagd vanuit één enkel thema een prachtig, muzikaal contrasterend drama te componeren.
Meeslepende foxtrot
Artistiek directeur Ted Brandsen creëerde voor het vierluik Four Temperaments een nieuw ballet op het swingende The Chairman Dances van de Amerikaanse componist John Adams, oorspronkelijk gecomponeerd voor diens opera Nixon in China. De compositie The Chairman Dances is levendig en jazzy, en weerspiegelt de foxtrot-dansstijl waaraan het zijn ondertitel ‘Foxtrot for Orchestra’ ontleent. Het stuk bevat een mix van stuwende ritmes en een kleurrijke orkestratie waarin Adams’ kenmerkende minimalistische stijl floreert. De rijke, diepe en warme klankkleur van de fagotten en altviolen openen het stuk met het hoofdthema, waarna geleidelijk meer instrumenten worden toegevoegd om een pulserende structuur op te bouwen. Het volledige orkest speelt vervolgens verschillende ritmes en creëert zo een druk geluid dat uiteindelijk weer wegebt, zodat alleen de piano en de slagwerkinstrumenten overblijven om de akkoordenschema’s van het majeurthema te spelen. De compositie schommelt tussen 2/2 en 3/2 maatsoorten en behoudt daardoor constant een sterke beat. Zo wordt een spanning gecreëerd die de compositie gedurende de gehele dertien minuten vasthoudt. The Chairman Dances eindigt met een opmerkelijk slot dat een aflopende grammofoon symboliseert; een knipoog naar de derde akte van Nixon in China.
Onstuimige klanklandschappen
De jonge choreograaf Juanjo Arqués gebruikt voor zijn nieuwe werk Full Frontal muziek van de hedendaagse componist Michael Gordon. Weather One, georkestreerd voor strijksextet, doorbreekt de grenzen van zowel klassieke muziek als popmuziek. Gordon doet met zijn minimalistische stijl enigszins denken aan John Adams, maar zijn composities zijn lang niet zo complex. Hij zet subtiele ritmes om in ongelofelijk krachtige muziek die doet denken aan een mix van punkrock, jazz en klassiek modernisme.
Gordons conflicterende, gelijktijdige ritmes creëren krachtige, energieke muziek. Zijn Weather One – het eerste deel van het vierdelige stuk Weather – is geïnspireerd op chaotische weerpatronen. Door de manier waarop hij de partijen voor de strijkers heeft geschreven, creëert Gordon een hypnotiserende en meditatieve luisterervaring. Sterk geïnspireerd door Vivaldi’s motorische manier van componeren voor strijkers, heeft Gordon een werk geschreven dat continu in beweging is en voortstuwt.
Iedere compositie binnen Four Temperaments vertegenwoordigt een gelaagd werk dat gelijkwaardig is aan de choreografie die erop gezet is. Van klassieke meesterwerken tot innovatieve hedendaagse werken, de vier componisten zijn er volledig in geslaagd choreografen te inspireren een evenredige dialoog aan te gaan tussen muziek en dans.
Tekst: Stan Schreurs
- Four Temperaments is van 16 t/m 30 september 2023 te zien bij Het Nationale Ballet