Tosca: een muziekdrama pur sang
Tekst: Anne-mie Lobbestael
Op zondag 19 april streamt De Nationale Opera Puccini's hitopera Tosca, in een productie van Nikolaus Lehnhoff en gedirigeerd door Riccardo Chailly. Het Concertgebouworkest zit in de bak en op het podium maakte de Welshe bariton Bryn Terfel - tegenwoordig één van de meest legendarische Scarpia's van onze tijd - zijn debuut in de rol. In dit artikel bieden we een korte achtergrond aan op Puccini's legendarische opera.
Het was vooral het acteertalent van de legendarische Sarah Bernardt dat Puccini in de ban bracht van het toneelstuk La Tosca van Victorien Sardou. We schrijven lente 1889. Puccini was toen nog een onbekende componist met slechts twee operaprobeersels (Le villi, Edgar) op zijn naam. Hij was halsstarrig op zoek naar een eigen, persoonlijk operaconcept, weliswaar in de context van de grote Italiaanse operatraditie. Puccini zou eerst nog Manon Lescaut (1893) en La bohème (1895) componeren voordat hij terugkeert naar Sardous theatertekst.
BEWERKING VAN LA TOSCA
La Tosca telt vijf bedrijven en drieëntwintig personages. Puccini reduceert het drama tot drie bedrijven met negen personages. Het gaat bij hem om emotionele spanning, contrastrijke sfeer, vlugge opeenvolging van de gebeurtenissen en sterke dramatische situaties.
Zijn librettisten Giuseppe Giacosa en Luigi Illica, die reeds succesvol de romans Manon Lescaut en Scènes de la Vie de Bohème voor Puccini tot functionele operalibretto's hebben omgeschreven, doen hetzelfde met de uitgesponnen theatertekst van Sardou.
PUCCINI: MAN VAN HET THEATER
Puccini had een feilloos theaterinstinct. Hij koos voor zijn libretto's teksten met een sterke dramatische geladenheid, had veel aandacht voor wat hij 'L'evidenza della situazione' noemde. Zo ook bij het driehoeksverhaal over de jonge succesvolle kunstschilder Mario Cavaradossi met zijn revolutionaire sympathieën en zijn fascinatie voor mooie succesvolle vrouwen. Hij heeft een verhouding met de passionele diva Floria Tosca. Daardoor raakt hij in het vizier van de sadistische politiebloedhond Scarpia. Deze maakt niet alleen meedogenloos jacht op allen die de vrijheid en de revolutie een warm hart toedragen maar koestert ook een erotische obsessie voor de fascinerende Tosca. De inzet van zijn heksenjacht is dubbel: Cavaradossi aan de galg en Tosca in zijn bed.
Deze bij momenten bloedstollende 'policier noir' krijgt zijn beslag in een huiveringwekkende laatste meesterzet van Scarpia. Scarpia, de gangmaker van de gebeurtenissen, de perverse regisseur van de geënsceneerde Tosca-wereld. Een wereld waarin de historische achtergrond - het conflict tussen de behoudsgezinde aanhangers van het Napolitaanse koningshuis en de revolutionaire Napoleongeinden - geen enkele rol van betekenis speelt.
Deze gebeurtenissen zijn gereduceerd tot decorum voor waar het Puccini echt om te doen is: de emoties, psyche en gevoelsgeladen reacties van zijn personages.
TOSCA: BLOEDSTOLLENDE OPERA
Dat krijg een meesterlijke vertaling in de partituur. Het verhaal neemt amper vierentwintig uur in beslag. Er is geen plaats voor lange ouvertures en uitgesponnen uiteenzettingen. Drie akkoorden volstaan als brutale intro voor dit bloedstollend verhaal dat zijn publiek niet meer loslaat tot de eindnoot, twee uur later, is gezongen. P
uccini stelt dat zijn "muziek de toeschouwer moet in staat stellen het drama te vatten zonder de woorden te begrijpen". Zijn credo kan men eigenlijk samenvatten in vier termen die hij graag citeerde: Umanità (menselijkheid), Sincerità (oprechtheid), Passione (hartstocht) en Effetto (effect).
In Tosca krijgen die vooral vorm in lyrische aria's, snedige dialogen en suggestieve orkestinzetten. Ensembles en samenzang/confrontaties met het koor komen in Tosca niet voor. De 'groep' als dramatisch gegeven ontbreekt. Het enige koormoment - Te Deum finale eerste bedrijf - functioneert als klankbord voor de sardonisch wrede Scarpia die uit zijn erotische passionele droom wordt gewekt door religieuze extase.
Orkest als vierde personage in Tosca
Het individu primeert en staat meestal geïsoleerd in zijn confrontatie of dialoog met de tegenpartij. Puccini schildert deze complexe portretten, donkere karakters en zelfbewuste individuen in soms declamatorische, soms lyrisch gezongen dialogen. Deze zorgen voor een brokkelige caleidoscoop van snedige, scherpe interventies. Spanning, tempo en drama primeren op diepgang. Lyrische evocaties staan als spaarzame haltes in de partituur.
Het is het orkest dat deze veelheid aan emoties en gebeurtenissen bij elkaar houdt en voor een bredere eenheid zorgt. Het is eveneens het orkest dat de spanning opdrijft met de inzet van scherpe, krachtige muzikale motieven die regereren naar de belangrijkste personages en hun drijfveren.
Puccini creëert door deze samensmelting van drama en muziek een nieuwe entiteit. Het is ook het orkest dat er ons telkens opnieuw op wijst dat we naar een muziekdrama, naar muziektheater ztitten te kijken.
Dit artikel is afkomstig uit het programmaboek van onze gewaardeerde collega's van Opera Ballet Vlaanderen.
Tosca is te zien van 12 april t/m 8 mei, klik hier voor meer informatie en kaarten.