Pankaj Mishra: Tijd van woede

Tekst: Wout van Tongeren

Tijdens OFF Day #3: New Audiences op zaterdag 17 maart verwelkomen we de invloedrijke Indiase schrijver en essayist Pankaj Mishra. In zijn keynote speech maakt hij de balans op van onze mondiale kunstwereld. Hoe is Mishra’s werk verbonden met het festivalthema van Opera Forward?

Noodlot en Besef

Je zou het thema van Opera Forward – Noodlot en Besef – zwartgallig kunnen noemen. Als onze wereld inderdaad door het noodlot bestierd wordt, zijn we zelf weinig meer dan marionetten, bewogen door een onverschillige macht. Wat heeft het dan nog voor zin om tot besef te komen? Waarom zouden we moeten inzien dat we de touwtjes niet in handen hebben?

Maar misschien mogen we de term ‘besef’ ook positiever uitleggen, als een alternatief voor het noodlotsdenken. Want als we de processen doorzien die ons leven bepalen, hoeven we ze niet langer te ervaren als de blinde grillen van een wreed lot. Op basis van inzicht kunnen we ons leven in eigen hand nemen. Of bedriegen we onszelf als we zo optimistisch denken?

Tijd van woede

De spanning die in het festivalthema schuilt, spreekt ook uit het werk van Pankaj Mishra, de hoofdspreker tijdens de derde OFF Day. In zijn recente boek Tijd van woede analyseert hij verschijnselen als populisme, extremisme en geweld. De grondtoon is somber: “De afgelopen jaren doet zich op veel plaatsen barbaars geweld voor: oorlogen in Oekraïne en het Midden-Oosten, zelfmoordaanslagen in België, Xinjiang, Nigeria en Turkije, revoltes van Jemen tot Thailand, bloedbaden in Parijs, Tunesië, Florida, Dhaka en Nice. […] Het zou heel goed kunnen dat toekomstige historici zulke onsamenhangende onrust als de opmaat naar de Derde – en langste en vreemdste – Wereldoorlog beschouwen, een die vanwege zijn alomtegenwoordigheid in de buurt komt van een wereldwijde burgeroorlog.”

Volgens Mishra hebben deze diverse crises één gemeenschappelijke grond. Het westerse kapitalisme en het bijbehorende individualisme zijn wereldwijd de dienst gaan uitmaken. Die ontwikkeling kent niet alleen winnaars maar ook verliezers, voor wie de beloften van welvaarten zelfontplooiing niet opgaan. Onder deze groepen groeit een gevoel van wrok of 'ressentiment': een giftig mengsel van vernedering, wanhoop en afgunst jegens de dominante machten. Volgens Mishra zijn zowel het islamitische fundamentalisme als het westerse populisme uitingen van ressentiment.

‘Volgens Mishra zijn zowel het islamitische fundamentalisme als het westerse populisme uitingen van ressentiment’

Sommige commentatoren verwijten Mishra dat hij in Tijd van woede te weinig perspectief biedt. In een interview met Trouw maakt Mishra duidelijk dat het hem er vooral om te doen is een goede verklaring te vinden voor de wereldwijde crises. “Demagogen kunnen opbloeien omdat ze hoop bieden aan wanhopige mensen. Mijn boek gaat over die ervaring van machteloosheid en vernedering. Wij hebben dat zwaar verwaarloosd. Ik had het ook niet zo in de gaten. […] We moeten onze veronderstellingen onderzoeken en harder werken om te begrijpen wat er gaande is.” Voor Mishra lijkt besef dus een sleutel te zijn om greep te krijgen op de gebeurtenissen in de wereld. Daarin schuilt op zijn minst een sprankje hoop.

Kunst

En hoe denkt hij over de kunsten? In de stukken die Mishra schrijft als literair recensent bekritiseert hij de kosmopolitische kringen waartoe, zo erkent hij, ook hijzelf behoort. Er is een soort wereldliteratuur ontstaan die geneigd is de thema’s te negeren die op lokaalniveau wel degelijk spelen. Maar zijn alle hedendaagse kunstenaars dan gedoemd om deel uit te maken van dat ontwortelde, kosmopolitische milieu, of zijn er mogelijkheden om aan dat lot te ontsnappen? Welke rol spelen kunstenaars in de geglobaliseerde maatschappij en welk vermogen hebben ze om tegenwicht te bieden aan zowel het wereldwijde kapitalisme als het ressentiment dat daar de reactie op is? Er zijn redenen genoeg om uit te kijken naar Mishra’s voordracht op 17 maart.

Dit artikel wordt ook gepubliceerd in de uitgave van het Opera Forward Festival 2018.