La liberté?

Hoop en verwachting – en veel enthousiasme. Dat tekent Sophie de Lint ten voeten uit in een gesprek met haar over het nieuwe seizoen van De Nationale Opera, dat vaart onder de vlag van La liberté? – De vrijheid?

Het thema is ontleend aan iconische woorden uit Bizets Carmen, maar met een vraagteken: “Is vrijheid niet één van de meest omstreden thema’s van onze samenleving?”, vraag de Lint zich af: “Meer dan ooit is iedereen bezig met vrijheid, omdat deze zo onder druk staat. Iedereen wordt op de een of andere manier geconfronteerd met de vraag naar wat vrijheid betekent. Het is een breed en gelaagd begrip. Dat willen we in het nieuwe seizoen vanuit verschillende perspectieven laten zien en horen. En we kijken er natuurlijk naar uit om hierover de dialoog te voeren.”

In vrijheid programmeren

Na alle beperkingen die de voorgaande seizoenen zwaar getekend hebben, kijkt de Lint reikhalzend uit naar de toekomst: “Hopelijk wordt het een seizoen dat we volledig volgens plan kunnen brengen. Dat zou een bevrijding zijn, in zekere zin zelfs een catharsis.” Dat is niet verwonderlijk: “Een operaseizoen samenstellen is complex. We willen zo sterk mogelijk onze missie realiseren, en de kunstvorm opera openstellen voor een breed publiek. Zorgen dat onze kunst ertoe doet en verankerd is in de samenleving.”

Het gaat daarbij niet om een eenvoudige invuloefening waar bekende titels uit het operarepertoire bij elkaar worden gezet. Programmeren gaat uit van een overkoepelende visie waarin de werken, kunstenaars, publieksverwachtingen, en uiteraard praktische en financiële vragen op elkaar worden afgestemd. “Het is een totaalplaatje, waarbij talrijke elementen een rol spelen, elkaar ondersteunen en versterken. We willen een grote verscheidenheid aan projecten en kunstenaars laten zien. De rijkdom die de kunstvorm bezit, willen we zo volledig mogelijk tonen, en tevens nieuwe wegen onderzoeken. Als je vanuit dat perspectief naar het seizoen kijkt, dan zie je grote titels als Carmen of Turandot – die blijven uiteraard essentieel in de programmering – maar ze staan zij aan zij met projecten als Operetta Land van Steef de Jong of Blue van Jeanine Tesori. 

En als je verder kijkt zie je ook een zelden opgevoerde opera als Königskinder van Engelbert Humperdinck of een project als Ändere die Welt!. Deze producties roepen andere werelden op en snijden andere thema’s aan of ze richten zich op een breder publiek of specifieke publieksgroepen. Zo dirigeert Lorenzo Viotti niet alleen het grote repertoire, maar ook een familievoorstelling vol operette. Dat Lorenzo deze keuze maakt laat zien hoezeer ook hij die vrijheid en openheid in het programmeren omhelst. Het project Perle Noire rond Jos.phine Baker, ontwikkeld door sopraan Julia Bullock, is niet zomaar een hommage met muziek van Baker maar vooral een muziektheatrale meditatie, met nieuw gecomponeerde muziek van Tyshawn Sorey. En het Verdi Messa da Requiem zet een stap verder in onze samenwerking met Het Nationale Ballet. Om op die manier te programmeren moet je in vrijheid keuzes kunnen maken. Dat kan niet overal, en daarom ben ik ook zo gelukkig dat het in Nederland wel mogelijk is. We worden op vele manieren ondersteund, in de eerste plaats door het publiek dat open staat voor de vernieuwing en ons daarin volgt. En we werken er aan om die steun ook vanuit een bredere publieksgroep te kunnen krijgen.”

Kunstenaars bevrijden onze blik, omdat ze ons een breder inzicht geven

De vraag naar de relevantie van opera wordt wel vaker gesteld – hoe speelt die mee in de programmering? “Wel, het is de vrije keuze die ons ook de mogelijkheid geeft om te kiezen voor projecten en voorstellingen die onmiddellijk aansluiten op wat er vandaag leeft in de maatschappij – werken die de vinger aan de pols houden. De opera Blue van Jeanine Tesori op een libretto en in regie van Tazewell Thompson is daar het duidelijkste voorbeeld van. Het werk resoneert sterk met de Black Lives Matter beweging en stelt op een indringende manier de vraag wie de vrijheid heeft om activistisch te zijn. Het gaat over een conflict tussen generaties en identiteiten in een Afro-Amerikaanse familie: tussen een vader die politieagent is en om te gaan heeft met zijn eigen conflicterende identiteit  als ‘black man in blue’ en zijn zoon, een activistische jongeman die op tragische wijze wordt geconfronteerd met zijn ingeperkte vrijheid om tegen onrecht op te komen. In dat conflict, maar ook in de oplossing ervan speelt de gemeenschap een belangrijke rol.

Ook Alexander Raskatovs wereldpremière Animal Farm is een opera die onze tijd in beeld brengt. “George Orwell schrijft ergens dat de vrijheid voor de mens net zo noodzakelijk is als zijn dagelijks brood. Die gedachte staat ook in zijn Animal Farm centraal. Het is bij uitstek een werk over het streven naar vrijheid in een onderdrukte samenleving. Het laat het zien hoe moeilijk het is dat ideaal in stand te houden. Hoe gemakkelijk er teruggegrepen wordt naar de macht die tot nieuwe terreur leidt.”

De paradox van de vrijheid

Bij het thema “Vrijheid” komt bij de Lint spontaan de gedachte op aan voormalig stadsgenoot uit Gen.ve, de filosoof Jean-Jacques Rousseau. “In zijn Du contrat social staat een fascinerende zin: “De mens is vrij geboren, maar hij ligt overal in ketenen.” Vrij zijn en toch gebonden zijn, dat zijn de twee gezichten van de vrijheid. En dat is wat ons ook vandaag bezig houdt. De sociale conditionering en hoe de samenleving gestructureerd is, garanderen ons vrijheid, maar kunnen ook belemmerend werken. Er zijn veel mensen die vooral de beperkingen voelen die ons zijn opgelegd en daaronder lijden. De collectieve, maatschappelijke vrijheid en de individuele botsen op elkaar. We leven gelukkig in een land dat de vrijheid altijd hoog in het vaandel heeft gedragen, en dat historisch een toevluchtsoord geweest is voor velen. Die geest van vrijheid is belangrijk – en speelt ook mee in de vrijheid die wij hebben in onze artistieke keuzes.”

Ook in de opera’s zien we de tegenstelling tussen het collectieve en individuele terug. Carmen is bedwelmd door wat in het libretto “La chose enivrante – la liberté” genoemd wordt – de dronkenmakende roes van de vrijheid. Aan niemand of niets wil ze zich onderwerpen, alleen aan haar eigen verlangen naar vrijheid. Tegelijkertijd – en dat is de paradox – leidt haar obsessie voor vrijheid naar de ondergang omdat niet iedereen haar daarin kan volgen. Op een andere manier is Joséphine Baker uit Perle Noire gebonden in vrijheid. Als een van de grote kunstenaars en persoonlijkheden van de 20ste eeuw is ze evenzeer een icoon voor de vrijheid. Maar in het spanningsveld van haar persoonlijke leven en haar publieke rol als kunstenares stond zij voor hartverscheurende keuzes. Wat Julia Bullock en de componist Tyshawn Sorey samen met regisseur Peter Sellars in Perle Noire willen laten zien en voelen, zijn de pijn en de strijd die Joséphine moest doorstaan terwijl ze zichzelf als entertainer op het podium plaatst, en waar ze, in eigen woorden, “de rol van een wilde” belichaamde. Hoe moedig ze was om zich kwetsbaar op te stellen en hoe die kwetsbaarheid ondergesneeuwd raakte door het amusement. Joséphine betaalde een hoge prijs in haar streven naar vrijheid. Ook Maria Stuarda, uit de gelijknamige opera van Donizetti, heeft die prijs betaald. Hoe zeer ze ook verschilt van iconen als Carmen of Baker, is ook zij iemand die zich verzet, die letterlijk en figuurlijk naar vrijheid streeft en zelfs de confrontatie durft aan te gaan met de destijds belangrijkste vrouw van de wereld, Elisabeth I. Haar moed en kracht in het vrijheidsstreven zijn indrukwekkend.”

‘De rijkdom die de kunstvorm bezit, willen we zo volledig mogelijk tonen, en tevens nieuwe wegen onderzoeken.’

Kunst als eye-opener en als verzet

Vrijheid is niet vanzelfsprekend. Vandaar ook het vraagteken in het seizoensthema. “Het viel me op tijdens de laatste editie van het filmfestival IDFA dat er veel documentaires gaan over jongeren die het moeilijk hebben in onze wereld van vandaag. Vaak voelen ze zich niet gehoord, vinden ze hun weg niet. De maatschappij functioneert op een bepaalde manier, maar de jongeren begrijpen de prioriteiten van de volwassenen niet. En dan vragen ze zich af hoe te leven, hoe te groeien en hoe de toekomst er uit zal zien. Een opera als Königskinder van Humperdinck, alhoewel uit de 19de eeuw, legt niettemin die hedendaagse tegenstrijdigheid bloot. Er is een jong paar geliefden dat zijn eigen weg probeert te vinden en dat zich verzet tegen de orde, en daar uiteindelijk aan ten onder gaat. Opera kan een eye-opener zijn. Daarin ligt een deel van de kracht en de schoonheid van opera en de kunsten. Ze kunnen ons helpen om ons te verzetten. Verzet tegen de huichelachtigheid, zelfgenoegzaamheid, onrechtvaardigheid en kleingeestigheid die het leven en de wereld soms zo sterk tekenen. Vrijheid is verbonden met de kracht om weerstand te bieden aan wat door de maatschappij wordt opgelegd – als een mogelijkheid om verder te gaan, om op een andere manier te leven en te overleven.

Kunstenaars kunnen ons verschillende perspectieven laten zien op een situatie. Zij bevrijden onze blik, omdat ze ons een breder inzicht geven. Niet alleen intellectueel, maar ook gevoelsmatig laten ze ons voelen wat er écht gaande is. De manier waarop er gewerkt wordt aan een voorstelling als Ändere die Welt! laat dat mooi zien. Componist Leonard Evers en theatermaker Mart van Berckel gaan met de zangers van de Opera Studio aan de slag om de mechanismen van de revolutie bloot te leggen. Zij kijken door de tijden heen, van vroeger tot nu en brengen in klank en beeld samen, wat in de geschiedenis zo ver uit elkaar ligt. Wat heeft het streven naar vrijheid opgeleverd? Wat leeft er in het verzet? Die vragen laten zij aan bod komen en fascineren mij ook.
Het zijn die combinaties van artiesten en inhoud die lucht en vernieuwing in het programma brengen. Ze ontketenen zoveel energie dat die kan overslaan op het publiek. Zo kunnen we voelen, zien en horen wat er gaande is, en welke richting we als mens en samenleving uit kunnen. Deze ervaring hoop ik van harte volgend seizoen zo veel mogelijk met iedereen te delen.”