Johan Simons(c)Edi Szekely - platform

Een gevaarlijk stuk

10 januari 2017

Johan Simons: “Het is spannend om je binnen de enge grenzen van een operapartituur te bewegen. Aan deze grenzen kun je niet ontkomen. Bij de muziektheatervoorstellingen die ik eerder heb gemaakt, was dat anders. Daar heb ik de ruimte die de muziek inneemt zelf bepaald en ik moest mijzelf discipline opleggen. Maar zodra in een opera de dirigent begint, moet je je aan de loop van de muziek aanpassen, moet je volgen en de ruimte voor je enscenering bevechten.”

Na negen jaar verschijnt Die Entführung aus dem Serail van Johan Simons terug bij De Nationale Opera. In de tussentijd is er veel veranderd. Niet in Mozarts opera en niet in het concept dat Simons met zijn decorontwerper Bert Neumann hiervoor uitwerkte, maar in de wereld waarin we nu leven: Oost en West staan in een ander daglicht.

Simons raakte opnieuw geïnspireerd bij het herdenken van wat hij in 2008 maakte. “Ik heb nu wel andere gedachten over dit werk. De relatie tussen Oost en West is veel complexer geworden. Ik ben veel meer gaan nadenken over religie. Ik heb mezelf altijd gezien als humanist, maar ik zou kunnen zeggen dat ik nu een extreme humanist ben. Kijk naar mijn keuze voor Camus’ L’étranger (bij de Ruhrtriennale) bijvoorbeeld, een verhaal waarin zonder enige reden een Arabier vermoord wordt. Dat existentialistische gedachtegoed van Camus, die extreme ideeënwereld, gaf me de vrijheid om de invloed van een andere cultuur toe te laten in de cultuur die mij eigen is. En tegenwoordig kan ik me meer en meer vinden in de mythe van Sisyphus: het steeds weer omhoog slepen van de zware steen die vroeg of laat weer naar beneden rolt. Als het leven absurde vormen aanneemt, is opnieuw beginnen voor mij heel belangrijk.”

DUIZELINGWEKKEND TEMPO

In Die Entführung aus dem Serail gaat Simons op zoek naar de tijdloosheid die spreekt uit de karakters die Mozart schetst. “Wat geldt voor de drama’s van de oude Grieken of voor Shakespeare, geldt beslist ook voor Mozart: je kunt zijn werken op verschillende manieren interpreteren maar nooit krijg je het gevoel dat ze verouderd zijn. Mozart had mensen voor ogen toen hij de muziek schreef. Ook al zitten er nogal eens tekstherhalingen in de aria’s, alles heeft zijn betekenis en die moet ik naar boven zien te halen.”

Het is voor Simons een heel bijzonder verschijnsel dat je in de opera één enkele zin gedurende vele minuten zingt – “Dat is bij toneel onmogelijk!” – terwijl werkelijke gebeurtenissen zich daarentegen in een duizelingwekkend tempo voltrekken. “Dat Bassa Selim zo snel beslist zijn gevangenen vrij te laten is op zijn minst zeer verrassend te noemen. En toch is dit in een opera volledig geloofwaardig. Met teksttheater had ik dat in zo’n tempo nooit overtuigend kunnen brengen. Daar zou je eerst hele monologen, zelfs aktes over Bassa’s innerlijke strijd krijgen voordat hij zijn besluit neemt. Daarom kan ik mij ook voorstellen dat bij opera een politieke uitspraak veel sneller en duidelijker te verwezenlijken is dan bij 

Waarom is Die Entführung aus dem Serail relevanter dan ooit?

Entfuhrung-bts

HET PERSPECTIEF VAN DE ANDER

In de politieke lading van de stof ligt voor Simons de grootste bekoring: “Het lot van Bassa Selim treft mij zeer. Hij begrijpt de wereld zoals die zich aan hem voordoet niet. Daarom zijn zijn reacties bijna meer dan levensgroot. Hij houdt de wereld van het Westen op haast overdreven wijze een spiegel voor, maar wordt daarbij innerlijk min of meer verscheurd.” Bassa Selim is misschien de enige in dit stuk die zich met grotere vragen bezighoudt. En hij die eigenlijk een wereld vertegenwoordigt waarin wraak op de vijand is toegestaan, is in staat om op de meest humane manier van allen te reageren. “Bassa Selim kan over zijn eigen schaduw heen springen en maakt het de vier personen uit het westen mogelijk te vertrekken en hun eigen leven op te bouwen.”

Omdat het een polemisch stuk is, vindt Johan Simons Die Entführung ook een gevaarlijk stuk. Het werkt met clichés die moeten worden getoond in een tijd waarin heftig gediscussieerd wordt over de islam. “Osmin is enerzijds nogal karikaturaal afgeschilderd, anderzijds horen we zijn muziek en wat anderen tegen hem of over hem zeggen, en beseffen we hoe wij in onze tijd zulke mensen bejegenen. Je voelt je betrapt. En daarmee komen we bij de vraag: hoe kunnen we vrij van clichés omgaan met zulke mensen en met andere culturen?”

Tegelijkertijd lijkt een antwoord op de vraag of het mogelijk is om het perspectief van de ander over te nemen, voor Simons nu veel complexer dan negen jaar geleden. “Bassa Selim interesseert me nog altijd, hij is een heel humaan karakter. Maar Osmin? Als regisseur kan ik zijn acties en uitingen motiveren, maar kan ik ze nog begrijpen? Dat is voor mij een grote vraag. Waarom moet ik Osmin begrijpen?

Mozart's Die Enführung aus dem Serail door De Nationale Opera

Die Entf 3.

BORDKARTON

Het concept voor het decor, legt sterk de nadruk op het feit dat hier toneel wordt gespeeld. Op de bühne staat een soort theatertje. Het interesseerde Simons niet om een actueel realisme op het stuk te leggen. Hij wil een oord laten zien waar men zowel op persoonlijk als op politiek vlak strijd moet leveren. Dat vindt hij veel ‘reëler’ dan een nagebouwde werkelijkheid. En als we niet in staat zijn om zo nu en dan onze omgeving en onze eigen waarheid met enige afstand te bekijken, zal het ons niet lukken op een constructieve manier samen te leven. Het toneel is de plaats waar we allemaal samen spelen en onze strijd met de andere culturen voeren. Zonder de politiek te verwaarlozen krijgt het stuk zo zijn menselijke dimensie.

‘‘Bassa Selim kan over zijn eigen schaduw heenspringen’’

“Als ik aan Mozart denk, denk ik ook aan Salzburg en Wenen, aan Mozartkugeln en bordkarton. Mozart heeft zijn hele leven in deze bordkartonnen wereld rondgelopen. Hij schreef niet alleen mooie noten, maar ook menselijke en daarmee soms foute noten. Met opzet. Hij heeft deze bordkartonnen wereld op de bühne geplaatst. Niet dat hij die niet serieus nam, maar hij wilde er ook om kunnen lachen. En dat willen wij ook: een beeld laten zien waarvan we weten dat de achterkant van bordkarton is. Vaak zien wij alleen maar de schoonheid en geloven we daar ook in, maar we merken gauw genoeg dat dit een illusie is. En met deze illusie moet je ook leren leven. Wanneer we ons daarvan bewust zijn, kunnen we op een andere, nieuwe manier naar de wereld kijken. Aan het eind valt ons decor om en ontmaskeren wij de illusie volledig. Daarmee geven we het stuk terug aan het publiek. Bassa heeft zijn gevangenen vrijgelaten, ook al had hij genoeg aanleiding om dit niet te doen.”

Dit artikel werd eerder gepubliceerd in Odeon 104.